چپق

تنباکو که از ریشه کلمه «تاباکوس» گرفته شده ، گیاهی بومی در آمریکا است و بومیان آمریکا از دیرباز با این گیاه آشنا بودند. آن ها در اعیاد و مراسم خود ، بوته های تنباکو را با ساقه و برگشان روی هم انباشته و آتش می زدند و در اطراف آن به رقص و پایکوبی می پرداختند. همچنین آن ها ، مقداری توتون را در برگ های ذرت ریخته و می پیچیدند ؛ در واقع چیزی شبیه به سیگار برگ درست کرده و دود می کردند ؛ همچنین مقداری توتون را در نی یا استخوان ریخته ، آتش زده و می کشیدند که این روش سبب ایجاد پیپ در غرب و چپق در شرق گردید. به احتمال خیلی زیاد از آن به عنوان دارو نیز استفاده می کردند ؛ همچنین زهری از آن تهیه می کردند و نوک نیزه های خود را به آن آغشته می ساختند.

در سال 1492 میلادی ، کریستف کلمب با رفتن به جزیره کوبا با این گیاه آشنا شد و به این ترتیب دریانوردان اسپانیایی اولین بار توتون را شناخته و همچون بومیان آمریکایی به کشیدن آن پرداختند. در قرن 16 میلادی بود که تنباکو از آمریکا به اسپانیا برده شد و سپس به سایر کشور های اروپا راه یافت.

در سال 1586 میلادی ، سر والتر رالی مشهور به « پدر آمریکای انگلیس » در زمان الیزابت اول ، پیپ را از آمریکا به انگلستان آورد و به این ترتیب در قرن 16 میلادی استعمال پیپ به سرعت در انگلستان و سایر نقاط جهان فراگیر شد. اما کشیدن توتون با مخالفت شدید عده ای که در راس آن ها کشیشان قرار داشتند روبرو شد ؛ کشیشان این افراد را به بی دینی متهم می ساختند ، اما این تهمت ها نتوانست جلوی استعمال آن را بگیرد و دیری گذشت که توتون از اروپا به آسیا و آفریقا منتقل شد و در قرن 17 میلادی بود که استفاده از توتون در سراسر مشرق زمین گسترش یافت که البته همچون اروپا با مخالفت های بسیاری روبرو شد. چنانچه یکی از پادشاهان عثمانی به نام سلطان مراد خان چهارم به فتوای ملایان هزاران تَن را به جرم کشیدن توتون از بین برد.

تاریخ دقیقی از ورود تنباکو به ایران به ثبت نرسیده ؛ احتمال می رود با ورود پرتغالی ها  به خلیج فارس در سال 1507 ملادی مصادف با حکومت تیموریان به ایران وارد شده است. 

از اواسط قرن نوزدهم تا اواخر آن ، تنباکو به یکی از محصولات صادراتی عمده ایران تبدیل شد که به هند ، امپراطوری عثمانی و روسیه صادر می شد. در ایران لوازمی را برای استفاده از آن ساختند و شیوه استفاده از آن را تغییر دادند. ایرانیان با اقتباس از پیپ ها ، چپق های دسته بلندی ساختند و آن را با تزئینات بسیار زیبایی آراستند.

چپق نی چوبی با آتشدانی از جنس ساروج دارای قدمتی بیش از 300 سال ، محل نگهداری : موزه شخصی آقای سید حسن شکیبی

چپق برنجی آنتیک ، نقاشی شده ، ایران

ایرانیان ، توتون خشک و تنباکو را با چپق های پایه بلند که کاسه کوچکی داشت می کشیدند که بسیار شبیه به چپق هایی بودند که در انگلستان و هلند مورد استفاده قرار می گرفت. این چپق ها از خاک رس ساخته می شدند. رفته رفته چپق هایی از جنس های مختلف ساخته شد ، ثروتمندان از چپق های تزیین شده با نقره حکاکی شده و مردم عادی از چپق های چوبی ساده استفاده می کردند.

«تاورنیه» سیاح فرانسوی در این باره چنین می نویسد : «اکثر ایرانیان ترجیح می دادند که از نان صرف نظر کنند تا تنباکو. همچنین اولین کار آن ها در ماه رمضان به هنگام افطار ، روشن کردن چپق هایشان بود.»

همچنین در وصف چپق کشیدن شاه صفی چنین می نویسد : «پسر آن خان كه جوان متشخصی بود و از مقربين پادشاه ، هميشه در حضور بود و چپق و توتون شاه را بايستی با دست خود به او بدهد و اين از مشاغل خيلی محترم دربار ايران است.» از این نوشته متوجه می شویم که از اين زمان سمت مخصوصی به نام چپق دار يا قلیان دار در دربار ايران به وجود آمده است.

اگر چه در ابتدا بعضی از پادشاهان همچون شاه صفی از چپق استفاده می كردند، اما به تدريج از مقام و منزلت آن كم شد و بيشتر مورد استفاده مردم عادی قرار گرفت. تزيينات گوناگونی در ساختمان چپق به كار گرفته شد. اين تزيينات بيشتر شامل چوب چپق ها بود، كه گاهی كوتاه و گاهی به بلندی يک متر می رسيد.

چوب چپق و سر چپق را از نقره می ساختند و بر روی آن نقوشی را قلمزنی می کردند. گاهی آن را از فولاد ساخته و روی آن را طلا كوب يا نقره كوب می كردند. چوب چپق های خاتم كاری ، يا منبت كاری نيز معمول و متداول بود. همچنین آن را با سنگهای قيمتی بخصوص فيروزه مرصع کاری می کردند.

چپق از جنس فولاد و برنج ، 1890 میلادی ، مربوط به دوره قاجار

با رواج سيگار استفاده از چپق و همچنین قلیان کاهش یافت ؛ چرا که سیگار حجم و وزن کمتری نسبت به آن ها داشته ، راحت تر دود می شد و نیازی به آماده سازی نداشت.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نظری به پیدایش قلیان و چپق در ایران / محمد حسن سمسار / مجله هنر و مردم / سال 1342 / شماره 17
• تنباکو در ایران / رودی متی / مترجم : حسن زندیه ، فاطمه عباسی / مجله تاریخ روابط خارجی / سال 1389 / شماره 42