تنبک

«تنبک» یا «تمبک» از سازهای ضربی است و از نظر سازشناسی جزو طبل های جامی شکل محسوب می شود و یکی از کامل ترین سازهای کوبه ای پوستی موجود در جهان به شمار می رود. این ساز را با هر ده انگشت می نوازند و نقش همراهی کننده و هماهنگ کننده سایر ساز ها را در گروه نوازی بر عهده دارد.

تنبک (تمبک) ، خاتم کاری شده ، قرن 19 میلادی ، مربوط به دوره قاجار ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن

در نواحی کرمان کولیان ، عشایر و نوازندگان بومی استان تنبک خود را به وسیله تسمه ای چرمی به شانه آویخته و می نوازند.
در روستاهای اطراف بم ، افرادی به نام چوب پا ، با به پا کردن چوب هایی به ارتفاع 2.5 تا 3 متر در جلوی کاروان های عروسی به راه افتاده و به نواختن تنبک و خواندن ترانه های شاد می پرداختند. «مراد شرفایی» اهل روستای بیدخون مرغک بم آخرین بازمانده از هنرمندان چوب پا محسوب می شد.

از هنرمندان چوب پای کرمان

اسامی دیگر

این ساز در طول تاریخ از نام های گوناگونی برخوردار بود كه از آن جمله می توان به دُمبَر / ‪ ، dombar‬تنبوک / ‪ ، tanbook‬ خُنُبَک / ‪ ، khonobak‬ خُمَک / khommak‬ ، دَمبال / ‪dambal‬ ، دنبک / donbak‬ ، خُمچَک / ‪، khomchak‬ دمبک / dombak‬ ، تنبک / ‪، tanbak‬ تُنتَک / ‪ ، tontak‬ تُبنَگ / ‪ ، tobnag‬دُمبَرک / ‪ Dombalak / دُمبَلَک ، dombarak‬و ضَرب اشاره كرد. استفاده از واژه ضرب برای این ساز ایرانی به ورود به ایران برمی گردد. همچنین به این ساز تمبک یا تمپک نیز می گویند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

تُنبک یا تُمبک؟

بسیاری بر این عقیده اند که نام این ساز در اصل «تنبک» بوده و تبدیل آن به «تمبک» به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است ؛ مثل واژه «شنبه» که « شمبه » تلفظ می شود. اما عده ای دیگر چنین اعتقاد دارند که واژه «تنبک» به اشتباه در میان مردم رواج یافته است چرا که صدایی که از برخورد دست به وسط پوست ایجاد می شود بسیار بم و پرکشش است و آوایی که شنیده می شود چنان است که انگار کسی بگوید: «تم» و صدایی که از برخورد نوک انگشتان به لبه ساز ایجاد می شود بسیار زیر و مقطع است مثل این که بگویند «بک» و بر همین اساس نام «تمبک» بر روی این ساز نهاده شده است.

اجزای تنبک

اين ساز از دو قسمت كلی و استوانه ای شكل تشكيل شده است ؛ یک قسمت به قطر تقريبی 25 تا 30 سانتيمتر و به طول 45 سانتيمتر است که بر  سمت بالای آن پوست كشيده می شود و در پایين به قسمت دیگر متصل می شود ؛ اين قسمت استوانه باريک تری است كه در قسمت پایین كمی گشاده ترشده و به دهانه ای بازمنتهی می شود. اما بطور دقیق تر می توان گفت که این ساز از پنج قسمت تشکیل می شود:

دهانه بزرگ : که بر روی آن پوست کشیده می شود. این دهانه باید دایره ای کامل باشد تا صدا در تمام نقاط کناره یکسان شود.

تنه (محفظه صوتی) : به قسمت حجیم ساز گفته می شود ، تا حدی محدب است و هنگام ساخت در عرض آن شیارهایی (عاج) ایجاد می کنند تا از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلوگیری کند.

تنبک ، شیارهای روی بدنه صوتی برای جلوگیری از لغزیدن

نفیر (گلویی) : به قسمت باریک تر که بین تنه و دهانه کوچک قرار دارد گفته می شود. طول آن از تنه تا دهانه کوچک حدود 26 سانتی متر و قطر بیرونی آن حدود 18 سانتی متر است. نفیر از بیرون استوانه ای شکل و از داخل مخروطی شکل (شیپوری) تراشیده می شود.

دهانه کوچک : دهانه کوچک در ادامه نفیر قرار دارد که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاشات پوست توسط ضربه های 2 دست است. قطر آن در حدود 18 تا 22 سانتی متر است.

پوست : معمولا از پوست گوساله و بز، به ویژه پوست گردن آن (به علت ضخامتش) استفاده می کنند. پوست را با چسب یا سریش روی لبه بیرونی دهانه بزرگ می چسبانند.

شیوه ساخت

این ساز از چوب درخت گردو یا توت ساخته می شود اما می توان گفت که چوب گردو بهترین و مناسب ترین چوب برای ساخت بدنه است؛ چرا که علاوه بر مرغوبیت و دوام و استحکام ، دارای رگه های زیبا و جذاب می باشد. بعد از تهیه چوب و کندن پوست آن توسط تیشه ، نوبت به خراطی و شکل دهی می رسد. بعد از شکل دهی ، آن را حدود چهار ماه را در کیسه یا جایگاهی ویژه محبوس و سپس به مدت یک سال در هوای آزاد نگهداری کرده و سر انجام بر روی آن پوست می کشند. معمولا بر روی تنه و نفیر آن خاتم کاری انجام می دهند.

از مراحل ساخت تنبک

سازندگان

از سازندگان تنبک می توان از امیر همتی ، جمشید محبی ، رضا خراشادی نام برد.

نوازندگان بنام

از نوازندگان بنام تنبک می توان از حاجی خان ضرب گیر ، عیسی آقا باشی ، استاد حسین تهرانی ، استاد محمد اسماعیلی ، بهمن رجبی و ... نام برد.

زنده یاد استاد حسین تهرانی

شیوه اجرا

نوازنده نشسته و ساز را بطور افقی بر روی ران خود قرارمی دهد ، معمولا پای چپ خود را قدری جلوتر از پای راست قرار داده به گونه ای که پاشنه پا در جهت بالا گرایش داشته و پنجه بر زمین تکیه می کند. دست چپ خود را در بالا و دست راست را در سمت راست تمبک قرار داده و با انگشتان ، نرمه و تمام دست خود بر قسمت های مختلف (مركز، ميان، كنار) پوست می كوبد.
در تنبک بین دست های نوازنده و پوست ساز ، واسطه هایی چون چوب و فلز وجود ندارد و انگشتان در تماس مستقیم با پوست هستند. از این رو هرچه انگشتان نوازنده مهارت بیشتری یابند ، تسلطش بر ساز بیشتر شده و تکنیک های بیشتری بر روی ساز خود می تواند اجرا کند.
در نگاهی کلی ممکن است چنین تصور شود که تمبک سازی ساده است که تنوع صدایی ندارد اما می توان با آن ریتم هایی بسیار غنی و متنوع ایجاد کرد که همه به مهارت شخص در نوازندگی بستگی دارد.

نحوه به دست گرفتن ساز تنبک

جایگاه تنبک در موسیقی

تمبک همچون «درامز» در موسیقی جاز است و به جهت نشان دادن وزن و ضرب های موسیقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
روح الله خالقی در كتاب سرگذشت موسیقی ایران چنین نوشته است که مردم برای ساز تنبک و نوازنده آن ارزشی قائل نبودند و تصور می كنند که تنبک به دلیل داشتن ظاهری ساده سازی پیش پا افتاده است و به راحتی و در كمترین زمان آموزش داده می شود. به همین سبب نوازندگی آن از كارهای پست محسوب می شد و شخص نوازنده از نازل ترین جایگاه در میان دیگر نوازندگان برخوردار بود تا حدی که اگر چند نوازنده در خیابان راه می رفتند، نوازنده ضرب حتما باید چند قدم عقب تر می بود. این ماجرا تا نیم قرن اخیر ادامه داشت تا این که زنده یاد استاد حسین تهرانی با شخصیت والای خود و قابلیت هایی که در نواختن تنبک ایجاد کرد به تنبک و نوازنده آن ارزش و اعتبار بخشید تا جایی که که با گذشت این همه سال هیچ شاگردی بی نام و یاد این استاد بزرگ دست به ساز نمی برد.

تمبک زورخانه

تنبک یا ضرب تنها سازیست که در هنگام ورزش باستانی مورد استفاده قرار می گیرد و در زورخانه مانند طبل و شیپور در میدان جنگ عمل کرده و موجب تقویت روحیه و تشویق افراد شده و با ریتم آهنگ دلنشینش موجب تنظیم حرکات مختلف ورزشی می گردد. شكل ظاهری آن کمی با تمبک معمولی فرق دارد. قسمت بالایی آن به شكل جام و قسمت پایین آن مخروطی تر از تمبک معمولی بوده ودارای صدایی بم تر و قوی تراست. بلندی ساز 45 سانتی متر و قطر دهانه پوستی آن 48 سانتيمتر می باشد.
تنبک زورخانه در کارگاه های سفالگری ساخته می شود و به عبارتی از گل پخته و پوست آهو تشکیل شده با کف دست نواخته می شود و نوازندگی با آن کاری مشکل است. به همین دلیل معمولا کف دست های ضرب گیر پینه می بندد . در گذشته ضرب گیرها برای انگشت های خود به غیر از انگشت شست ، از انگشتانه می کردند. طول هر انگشتانه به اندازه یک بند انگشت بود که در این صورت دیگر نوک انگشتان آن ها هنگام ضرب گرفتن صدمه نمی دید. در حال حاضر به نوازنده ضرب در زورخانه مرشد^[1] می گویند.

تنبک زورخانه

پانویس

1. مرشد :  در قدیم به کسانی که مسئول تعلیم در زورخانه بودند مرشد یا کهنه سوار گفته می شد اما در حال حاضر به نوازنده ضرب در زورخانه مرشد می گویند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393
• سازهای نواحی کرمان / سید فواد توحیدی / مجله مقام موسیقایی / سال 1385 / شماره 48
• عرفان و موسیقی ایرانی / داریوش صفوت / ماهنامه علمی فرهنگی هدهد / سال 1361 / شماره 34
• موسیقی در زورخانه / ابوالقاسم داروغه کاظم / مجله مقام موسیقایی / سال 1378 / شماره 5
• استاد محمد علی اسماعیلی نوازنده ی تنبک / شهروز ریحانیان پور / مجله حافظ / سال 1385 / شماره 36