ورنی بافی

تاریخچه

ورنی بافی یکی از صنایع دستی هنری ایران است. ورنی به عنوان نوعی زیرانداز ، مفرش یا وسیله محل اسباب و اثاث منزل، عمدتاً در منطقه کوچ و استقرار عشایر شاهسون در مناطق شمال شرقی آذربایجان و برخی نواحی پیرامونی و مرتبط با جمعیت و جوامع مستقر در این نواحی پیدایش و تکوین یافته است. با توجه به اینکه معمولاً تاریخ، فرهنگ و ادبیات عشایر بصورت غیرمکتوب و اغلب شفاهی و سینه به سینه جریان می یابد با گذشت و سپری شدن زمان، به مرور یادداشت های تاریخی و محفوظات غیر فولکوریک اقوام و قبایل تا حدودی از اذهان زدوده شده و یا با اطلاعات و محفوظات جدیدتر انباشته می شوند بر این اساس هنوز اسناد و مدارک مکتوب و مستند درباره پیشینه تاریخی مربوط به زمان یا دوره تاریخی ابداع و رواج بافت ورنی در آذربایجان پیدا نشده است.

با علم به اینکه ورنی نوعی گلیم تکامل یافته محسوب می شود، واضح است که از پیشینه تاریخی کوتاهتر و کمتری نسبت به گلیم برخوردار باشد برای نمونه وجود آثاری از ورنی های قدیمی مربوط به دوره قاجاری و حتی پیش از آن نشانگر سابقه تاریخی پیش از 200 ساله بافت ورنی در ایران است.

تعریف

ورنی نه فرش است نه گلیم، بلکه نوعی زیرانداز است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را، ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم و از جهت طرح، نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می آید. و یکی از شاخص ترین رشته های صنایع دستی آذربایجان شرقی می باشد که در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته میشود. جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم و یا پنبه، کنف و موی حیوانات است. ورنی در اندازه و ابعاد مختلف و با توجه به نیاز بازار تولید و عرضه می شود. تا دهه های اخیر عشایر دشت مغان از ورنی به عنوان زیر انداز، رو انداز و تزیین آلاچیق ها استفاده می کردند. ورنی ها اصولا به رنگ لاکی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند. امروزه ورنی در همه نوع اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه، کناره و قالی تولید می شود.

نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای زنان عشایر و روستایی است و بیشتر در بافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می شود. تولید ورنی صرفا خانگی و یا در چادرهای عشایری است و ابزار آن از قبیل «دار» و «دفین» (بروزن دال ، شانه مخصوص برای بافتن فرش) است.

ورنی بر روی دار بصورت عمودی بدون نقشه و بصورت ذهنی توسط زنان و دختران عشایر و مناطق روستایی بافته می شود و به صورت پیچ بافی و جناغی است و عموما از طرح های هندسی استفاده می شود. نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است. هم اکنون نیز ایل های بختیاری، بلوچ و قشقایی از ورنی استفاده می کنند. ورنی ها اصولا به رنک لاکی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند. در همه اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه، کناره و قالی تولید می شود.

به روش بافت ورنی «پودچینی» می گویند که بر اساس پیچش خاص نخ «خامه» به دور نخ های «تار» بافته می شود. این بافته را در کرمان «شیریکی پیچ» می گویند و در استان های شمال غرب ایران به «ورنی» معروف است. از نظر رنگ و زمینه بهترین نوع ورنی، زمینه مسی و فیروزه ای است که ارزش تجاری زیادی دارد.

ظرافت و لطافت بافت طرح و نقش های متنوع و زیبایی ورنی هر هنر دوستی را مجذوب خود می کند. نوع بافت ورنی با ابریشم ، از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است و از نظر وزن سبک تر و کم حجم تر از نوع پشمی آن است و توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است.

انواع ورنی

از انواع ورنی می توان به ورنی قالی ، ورنی کناره بزرک، ورنی کناره، ورنی ذرع و نیم (جفت)، ورنی قالیچه و ورنی پشتی اشاره کرد.

انواع نقش ورنی

اغلب نقش ها عبارتند از : گرگ، سگ، شترمرغ، مرغ، خروس، نقوش گل، طاووس، آهو، روباه، قطارشتر، که نقش قطار مربوط به حاشیه فرش ها است.

انواع ورنی از نظر مواد اولیه

• ورنی تمام ابریشم : که چله و خامه هر دو از ابریشم است.
• ورنی نیم ابریشم : که چله پنبه ای و خامه ابریشم است. امروزه که ورنی بیشتر کاربرد زینتی پیدا کرده اکثر ورنی ها از همین جنس بافته می شوند.
• ورنی کف ابریشم : که تار پنبه ای، متن ابریشم و نقوش پشمی است.
• ورنی تمام پشم : که هم تار و هم خامه آن ابریشمی است.
• ورنی نیم پشم : که تار پنبه ای و خامه پشمی است.

ورنی

ابزار کار ورنی بافی

• هانا (hânâ): همان دار قالی است به صورت افقی عبارت است از چهارچوب فلزی که در سابق از چوب می‏ساختند.
• دفه (dafa): از نظر ظاهری شبیه شانه فلزی است که برای کوبیدن پودها در یکدیگر استفاده می شود.
• قیچی: برای بریدن تارها بعد از اتمام کار.
• چاقو: برای بریدن نخ های پشمی در هنگام کار.
• کوجی (koji): چوبی به صورت عمودی در لابه لای تارها قرار می گیرد و برای جابه جا کردن نخ های تار از یکدیگر استفاده دارد.
• دال آغاجی: تکه چوب باریکی است، که نخ ها را بر روی آن می‏چیند تا تارها شل نشود.

دیگر ابزار مورد نیاز عباتند از :

سیخ ، کارد یا قیچی، متر، آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار، تخته بند یا نیمکت.

دار ورنی بافی

شیوه کار ورنی بافی

چله کشی

چله کشی یا چله دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله کشی روی دار و بوسیله ۲ نفر انجام می گیرد. قبل از چله کشی سالم بودن دار بوسیله متر امتحان می شود. دو نخ که به آنها نخ زه گفته می شود با فاصله ۴۰ سانتمیتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست رو و چپ رو بسته می شود تا هنگام چله کشی تار از زیر اول و روی دوم و یا بالعکس عبور کند. پس پایان عمل چله کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را عبور می دهند که حداکثر ۳ میلیمتر ضخامت، ۲ تا ۳ سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد. به جای نخ زه بالایی چوب هاف را عبور می دهند که فقط کمی ضخیم تر از چوب زه است. بعد از پایان این مراحل به چله ها چوب کوجو می بندند که استوانه ای چوبی به قطر حدود ۱۰ سانتیمتر است و وظیفه جابه جا کردن چله های زیر و رو در هنگام گلیم بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله ها جلوگیری می کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت بودن عرض ورنی در دو انتهای بالا و پایین آن) می شود.

شروع ورنی بافی

ابتدا چند ردیف گلیم بافی می شود و بعد ورنی بافی را آغاز می کنند. گلیم بافی ابتدای ورنی و پود کلفت مابین رجهای ورنی با جابه جایی کوجو همراه است که در اصطلاح به این نوع بافت، ترسه کیلیم می گویند. در گلیم بافی از پود کلفت همرنگ و هماهنگ با رنگ متن ورنی استفاده می کنند.

برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می کنند و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیجانده کمی می کشند تا سفت شود. (گاهاً نخ خامه به جای دوتار به دور یک تار پیچیده می شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اولیه مورد نیاز بیشتر می شود) بعد مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می کنند و یا اضافی خامه را رها کرده گره بعدی را با خامه دیگری می زنند. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می دهند و سپس پود کلفت را از لابه لای چله های زیر و رو رد کرده، دفه می زنند. (در اثر جابه جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله های زیر و رو هم عوض می شود و پود کلفت بین چله ها به صورت مواج آرایش می یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی شود.

از آنجا که طول دار تقریباً نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سردار می رسند. در این زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار ، راست رو و چپ رو را شل می کنند. (یا گوه ها را از راست روی دار چوبی بوسیله چکش در می آورند) که در نتیجه آن چله ها شل می شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می شود. ورنی را به سمت پایین می کشند تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را به حالت اول بر می گردانند و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می دهند. پس از پایان بافت دوباره دقیقاً به اندازه ابتدای کار گلیم می بافند و بعد از آن چله ها را با فاصله ۱۵ سانتیمتر از گلیم بافی سر و ته کار، قیچی می کنند و ورنی را پایین می کشند. در آخر ریشه های ورنی را به شیوه های مختلف آرایش میدهند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

• ايران آنتيک / www.iranantiq.com