تاکسیدرمی حیوانات

تاکسیدرمی چیست؟

تاکسیدرمی ، هنر خشک کردن جسد حیوانات و مجسمه سازی از پیکر آن ها می باشد و در واقع فن و هنری در زمينه پوست آرايی ، پوست آمايی و در كل مجسمه سازی حيوانات مرده يا شكار شده به شمار می آيد.

واژه تاکسیدرمی

واژه «تاکسیدرمی» ریشه در زبان یونانی باستان دارد و مركب از دو واژه يونانی «تاكسيز / taxis» به معنی نظم دادن و آراستن و «درما / Derma» به معنی پوست می باشد. گاهی به آن آکنده سازی و یا «امپایاژ / empaillage» هم اطلاق می‌شود.
به شخصی که کار تاکسیدرمی را انجام می‌دهد «تاکسیدرمیست» می گویند.

تاکسیدرمی کوزن

تاریخچه

قدمت این هنر به پنج هزار سال پیش در مصر باز می گردد. بسیاری از مومیایی‌ها یا حیوانات و پرندگان در گودال ها و مقبره های مصری کشف شده‌اند. اگرچه نمی توان آن ها را تاکسیدرمی به حساب آورد اما بهر حال نوعی حفاظت از اجساد با استفاده از روش های ساده به شمار می آید. یونانی ها و رومی ها از نوعی تاکسیدرمی برای دباغی پوست استفاده می کردند تا بتوانند بدین طریق به تولید لباس بپردازند. تا قرن 17 ميلادی ، تقريبا در هر شهر كوچكی كارگاه دباغی وجود داشت. از قرن 18 ميلادی بود که شكارچيان ، شكارهای مهم خود را تحويل مراكز خاصی می دادند تا در آن جا پوست حيوان كنده شده و داخل آن با كتان و پارچه پر شود. (امروزه از روش های پیچیده تر ، طبیعی تر با ماندگاری بیشتر استفاده می کنند.) شكارچيان این حيوانات را به عنوان يادگاری نگهداری می كردند. کم کم شکار تروفه در میان شکارچیان باب شد و امروزه به عنوان نوعی رقابت ورزشی در بسیاری از کشورها رواج دارد. تروفه به معنای جایزه است و شکار تروفه به شکاری گفته می شود که گزینش شده و شکارچی پیش از آن که عزم شکار کند، نسبت به آن آگاهی کامل دارد. بدین معنا که تنها حیوانات مسن و نر مورد هدف قرار می‌گیرند که تاثیر زیادی در زادآوری نداشته اما به لحاظ رشد جسمی در سطح بسیار خوبی قرار دارند. اغلب به عنوان تروفه سر جاندار بر روی دیوار منزل شکارچی گذاشته می‌شود ؛ گاهی نیز تمام بدن تاکسیدرمی می‌شود. دندان‌ها‌، عاج ، و شاخ‌ها‌ نیز از دیگر اجزای بدن شکار هستند که نگهداری شده و در معرض دید همگان قرار می گیرد.
دوران ویکتوریا عصر طلایی تاکسیدرمی به شمار می رود. در این دوران حیوانات تاکسیدرمی شده به بخشی محبوب از طراحی داخلی و دکور تبدیل شد. «جان هنکاک» انگلیسی را به عنوان پدر تاکسیدرمی مدرن می شناسند. او در سال 1851 میلادی در لندن نمایشگاه بزرگی از مجموعه پرندگان تاکسیدرمی شده را برگزار کرد که آثار وی به عنوان اولین نمونه های هنری و نزدیک به واقعیت به شمار می روند. 

اتاقی مملو از شکار تروفه

تاکسیدرمی در ایران

اولين كارگاه تاكسيدرمی خصوصی در ايران در سال 1348 شروع به کار کرد اما شروع اين فعاليت به صورت علمی مربوط به سال 1350 می باشد. از پیشگامان تاکسیدرمی در ایران می توان دکتر هدایت تاج بخش و دکتر بلوچ را نام برد که در طول فعالیت خود آثار ارزشمند بیشماری را پدید آورده اند. از دکتر تاج بخش با عنوان پدر تاکسیدرمی ایران یاد می شود.

تاکسیدرمی

بدون شک مشاهده طبیعت و حیوانات وحشی برای مردم لذت بخش است. اما به دلیل گستردگی طبیعت ، دسترسی و مشاهده نزدیک همه حیوانات وحشی و پرندگان امکان پذیر نیست و نگهداری از آن ها به صورت زنده مشکلات فراوانی را با خود به همراه دارد. این هنر می‌تواند نقش موثری در آشنایی افراد با طبیعت و ویژگی های حیات وحش موجود در آن باشد. این هنر برای ماندگاری تصویر حیواناتی که بسیاری از مردم تا کنون آن را ندیده اند مفید است ؛ به عبارتی حیواناتی که اکنون منقرض شده اند و یا این که به طور طبیعی در منطقه زیست ما وجود ندارند به این روش در دید و نظر علاقه مندان به طبیعت قرار می‌گیرد.
به طور کلی از این هنر در موزه تاریخ طبیعی ، برای مطالعه پوست ها ، شکار تروفه و حتی گاهی به رسم یادگار نگهداشتن حیوان خانگی مورد استفاده قرار می گیرد.

لازم به ذکر است که معرفی و شناسایی و آموزش این هنر بدان معنی نیست که ما مجاز باشیم حیواناتی را که مایلیم شکار کرده و بعد آنها را تاکسیدرمی کنیم! معمولا جانورانی که مرده‌اند و یا به دلایل خاص و با اخذ مجوزهای لازم شکار شده ‌اند ، برای تاکسیدرمی یا خشک کردن به کار می روند.

یک تاکسیدرمیست باید به آناتومی جانوران ، مجسمه سازی ، نقاشی و دباغی کردن و... مهارت داشته باشد. همچنین آشنا بودن با بیماری حیوانات نیز برای یک تاکسیدرمیست بسیار مهم است تا بتواند یک حیوان که بیماری خاصی دارد را تشخیص داده و گندزدایی کند و با احتیاط به پوست کنی بپردازد تا بیماری از طریق بریدگی دست و یا از راه تنفس به وی منتقل نگردد.

مراحل تاکسیدرمی

ابتدا وزن ، اندازه اعضای بدن ، رنگ بدن و پوست اطراف صورت و چشم ها ، پلک چشم و پاها را یادداشت می کنند. زیرا زمانی که نمونه برای ماه های زیادی نگه داری شود رنگ تمام قسمت های بدنش با نمونه تازه متفاوت خواهد بود. بنابراین ثبت این موارد بسیار مهم است تا تاکسیدرمیست بتواند با رنگ روغن ، آن رنگ را بطور مصنوعی روی اعضای جانور ایجاد کند. در صورتی که نمونه به طور طبیعی مرده باشد ، بایستی از زمان مردنش بیش از ۲۴ ساعت داخل فریزر نگه داری شود. شب قبل از تاکسیدرمی آن را از فریزر خارج کرده و داخل یخچال قرار می دهند تا یخ هایش باز شود.

پوست کنی : نمونه ، روی میز کار به صورت رو به بالا خوابانده شده  و با تیغی تیز بر سه ناحیه از بدن جانور شکاف ایجاد می کنند. باید مراقب بود که برش عمیق نباشد تا نمونه دچار خونریزی نشود.اگر در اثر بیدقتی نمونه دچار خونریزی شد باید مقداری پنبه در محل گذاشته شود تا از آلودگی جلوگیری گردد.
اولین شکاف از زیر چانه به طور مستقیم تا انتهای دُم ایجاد می شود. سپس از منتهی الیه دست راست تا دست سمت چپ و از منتهی الیه پای راست تا پای سمت چپ شکاف ایجاد می کنند. با کمک انتهای تیغ ، پوست را از گوشت که تقریبا نیمه منجمد است جدا کرده و پس از جدا کردن پوست در ناحیه شکم از طرفین ، پاها را از پوست جدا می کنند تا به ناحیه دم برسند. سپس استخوان دم را به وسیله قیچی یا سیم چین قطع می کنند.
جدا کردن پوست سر نیز مانند سایر اجزا می باشد. اما برای ماهی ها ، پرندگان و سوسمارها باید فقط چشم ها ، زبان و مغز حیوان درآورده و سر دست نخورده باقی بماند. در پرندگان به دلیل اینکه نباید منقار را جدا کرد ، باید تنها قسمت هایی از سر جدا شده که فاسد شده و بوی تعفن می گیرند.

نگهداری پوست

• پستانداران

به سطح داخلی پوست به ضخامت 2.5 سانتی متر نمک غیر ید دار می پاشند ، بعد از  24 ساعت نمک ها را برداشته و دوباره نمک می پاشند تا پوست ، نمک را کاملا به خود گرفته و بدین ترتیب آبگیری شود. پوست را در جای تاریک و خنک قرار می دهند تا خشک شود. در این مرحله باید مراقب بود تا پوست بیش از حد خشک نشود که در این صورت نمی توان آن را بر روی قالب استفاده کرد.
بعد از خشک شدن ، آن را با آب سرد شسته و چند شب در محلول ضد عفونی بنز الکونیوم کلراید همراه با یک قاشق نمک قرار می دهند. با توجه به ضخامت پوست ، چندین بار این عمل را تکرار کرده تا تمام نمک هایی که در پوست نفوذ کرده از بین بروند. سپس آن را آویزان می کنند تا خشک شود. در این مرحله باید اگر تکه گوشتی هنوز بر روی پوست وجود دارد از بین رفته و پوست خالص باقی بماند. سپس روغن مخصوص دباغی را کمی گرم کرده و بر پوست می مالند. بعد از چند ساعت ، پوست آماده می شود.

تاکسیدرمی پستانداران

• خزندگان

برای آماده کردن پوست خزندگان از محلول گلیسیرن و الکل (به نسبت مساوی) استفاده می کنند. به مدت دو هفته پوست را در این محلول قرار داده و در جایی خنک و تاریک از آن نگهداری می کنند. بعد از این که آن را از محلول بیرون آوردند ، گلیسیرین اضافه را از روی آن پاک کرده و می گذارند تا خشک شود.

تاکسیدرمی خزندگان

• ماهی ها و پرندگان

برای آماده سازی پوست ماهی ها و پرندگان بر سطح داخلی پوست بوراکس مالیده می شود. ضخامت بوراکسی که روی پوست قرار می گیرد تقریبا در حدود نیم سانتی متر مناسب است. سپس به مدت چهار روز آن را در مکانی سرد و خشک قرار می دهند. بعد از این که پوست را از بوراکس می آورند ، سقت شده و بافتی مناسب پیدا کرده است. بعد از شستن پوست آماده ادامه کار می باشد.

تاکسیدرمی پرندگان

ماهی تاکسیدرمی شده

حالت دادن و قالب گیری : در این مرحله ، لاشه را با استفاده از انواع میل گرد و داربستی مخصوص ، به فرم مورد نظر در می آورند. با استفاده از الیاف و رزین ، لایه ای به قطر 3 سانتی متر ، دور لاشه ایجاد کرده  و بعد از خشک شدن آن را با ایجاد برش از لاشه جدا می کنند. 
در داخل قالب ایجاد شده ، در داخل دست و پا ، میل گرد گذاشته می شود. داخل قالب ، فوم ریخته و بعد از سفت شدن فوم ، قالب دور آن را جدا می کنند. این مجسمه که مدلی از حیوان مورد نظر است در صورت نیاز ترمیم ، پرداخت و ماهیچه سازی می شود.

کشیدن پوست بر مدل حیوانی و دوخت آن : بعد از درست شدن مجسمه و فرم حیوان ، پوست را بر آن می کشند به طوری که پوست آسیب ندیده و همه برجستگی ها و فرو رفتگی ها پوشش یابد. سپس لبه های پوست بریده شده را به هم رسانده و با نخی همرنگ پوست ، به دقت بخیه می زنند.

صورت سازی : با خمیر مخصوص عضلات صورت و زیر چشم ، دهان و .. بازسازی کرده و چشم های مصنوعی را سر جای خود قرار می دهند و مجددا با خمیر بر آمدگی های ابرو و پلک ها درست می شود. و در آخر به ترمیم قسمت هایی که موی آن ها ریخته و یا بتونه کاری اطراف چشم ، دهان و رنگ آمیزی می پردازند.

حفظ و نگهداری از تاکسیدرمی

باید در جایی ثابت و به دور از نور آفتاب از آن نگهداری شود. آب و هوای بسیار خشک یا بسیار مرطوب برای تاکسیدرمی نامناسب است. خشکی هوا ممکن است باعث ترک خوردن و پارگی پوست شود و رطوبت بیش از حد نیز آن را قلیایی کرده و باعث کپک زدن می گردد. 
به یاد داشته باشید که گرد سفید رنگی که گاهی اوقات از حیوان خشک شده بیرون می ریزد ، سمی بی خطر است که صرفا برای ضد عفونی استفاده شده است.
هرگز برای جلوگیری از حشرات از حشره کش ها استفاده نکنید و آن را با پارچه خیس یا آغشته به مایعات دیگر تمیز نکنید.

تاکسیدرمی و شکار بی رویه

شکار در حیات وحش امری عادی و گاهی اوقات ضروری است و فصل ها و ماه هایی از سال برای شکار ، با حفظ اصول آزاد اعلام شده است اما متاسفانه شکارچیانی سودجو نه تنها این اصول را زیر پا گذاشته بلکه حیوانات کمیاب و غیرقابل خوردن را شکار و حتی زجرکش می کنند. بسیارند کسانی که سوار بر موتورسیکلت آنقدر آهویی را دنبال می کنند تا طحالش بترکد و حیوان بمیرد. بسیارند کسانی که از کشتن حیوانات لذت برده و آن را سندی بر افتخارات خود می بینند.

با توجه به تقاضای بالا برای حیوانات تاکسیدرمی شده ، شکارچیان سودجو اقدام به شکار بی رویه کرده و با این کار بسیاری از گونه های جانوری را در معرض خطر انقراض قرار داده اند. به امید روزی که ما انسان ها به جای دیدن جسم خشک شده و بی جان حیوانات ، از تماشای زندگی و زنده بودن آن ها لذت ببریم.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منبع

ايران آنتيک / www.iranantiq.com