هنر بیزانس

هنر بیزانس (Byzantine art)

هنر بیزانس را نمی توان به درستی بر حسب مسایل سیاسی یا جغرافیا توصیف کرد. اصطلاحی است که به عقیده هربرت رید هرگز درست تعریف نشده است. هنری متعلق به عالم مسیحیت است. به عبارتی عالم مسیحیت دارای خصوصیاتی است که در تمامی آثار هنری این دوران منعکس می شود.

عصر بیزانس از مهم ترین دوره های تاریخی است و مربوط به دوره امپراطوری روم شرقی می باشد که در حدود 330 میلادی توسط کنستانتین تاسیس شد و در سال 1453 م. که قسطنطنیه پایتخت امپراطوری به تصرف ترک ها در آمد به پایان رسید. اما هنر بیزانسی از بین نرفت ، زیرا در نیمه دوم سده پانزدهم میلادی و بخش قابل توجهی از سده شانزدهم هنر آن مناطقی که هنوز ارتودکس یونانی شکوفا بود ماننند مُنت آتوس (Mont atos) به همان سنت بیزانسی بود.
همچنین این هنر از روم تا ارمنستان در شمال دریای مدیترانه و کرانه های آن مشاهده می شود و این امر نشانگر آن است که این هنر، به طرزی شگفت انگیز، جهان شرق و غرب را در نوردید و به جاهایی چون کشورهای اسلاو هم نفوذ کرد.
یازده قرن تاریخ هنر بیزانسی و تاثیرات این هنر در روسیه و یونان ، حاکی از توانمندی و ریشه دار بودن این هنر است که می توان متعالی ترین نمونه آثار این دوره را از لحاظ کمال نماد گرایی در رنگ و ساختار تصویری و بلوغ هنری و استادی در پرداخت تصاویر ، از قرن هفتم تا دوازدهم میلادی مشاهده کرد.

یوستی نیانوس و ملازمانش ، موزاییک کاری ، مذبح کلیسای سان ویتاله ، ایتالیا ، هنر بیزانس

هنر بیزانس در وهله اول به نام یک هنر دینی مورد بررسی قرار گرفت چرا که هنرمند بیزانسی سودای رهایی بیان فردی خود را نداشت و صرفا آثارش ترجمه دستور العمل ها و آموزه های ایمان مذهبی ، اندیشه های علمای دینی و اراده شورای کشیشان به زبان هنر بود. چیدمان موزاییک ها یا نقاشی ها در کلیسا ، انتخاب موضوعات ، حتی حالت و بیان حسی شخصیت ها همگی مطابق با الگوی سنتی ملهم از مفاهیم دین شناسانه بود و اگر زمانی هنرمند تلاش می کرد تا به نو آوری دست زند ، خطر اتهام به ارتداد یا کفر را به جان می خرید. به همین سبب می توان چنین گفت که این هنر ، هنری غیر شخصی و سنتی بوده و شخصیت هنرمند نادیده انگاشته می شد. به همین سبب تعداد اندکی از استادان بیزانسی را به اسم می شناسیم.

تئودورا و ملازمانش ، موزاییک کاری ، کلیسای سن ویتاله ، هنر بیزانس

تاکید بر عنصر خط در نمایش اشکال از شاخصه های اصلی این هنر است و موضوعی که در هنر بیزانس به آن پرداخته می شود عیسی مسیح ، تجسم شکوه و جلال و جبروت و جمال الهی است. هنرمندان این دوره ، غالبا خادمان کلیسا یا راهبان صومعه نشین مسیحی با ایمان و معتقدی بودند که استعداد و توان هنری خود را در خدمت آرمان مسیحیت قرار داده و به بیانی ساده ، بی تکلف  و ابتدایی به این هنر می پرداختند.

اوج این هنر را می توان در زمان ژوستینین (565-527 میلادی) مشاهده کرد. زندگی و معجزات مسیح و روایات دینی کتاب مقدس موضوعات این هنر که در قالب های مختلف تصویری و تجسمی از کنده کاری بر روی چوب و عاج گرفته ، تا نقاشی دیواری و موزاییک کاری و ظروف آیینی و لته های نقاشی شده که راوی صحنه های مسیحیت اند ، تجلی یافته و بخش های مهمی از این آثار مبتنی بر تاکید بر نقوشی است که موضوع آن ، بیانگر حالات مسیح و حواریون و قدیسان است.

مسیح در میان فرشتگان و قدیسان ، موزاییک کاری ، مذبح کلیسای سن ویتاله ، ایتالیا ، هنر بیزانس

هنر بیزانس گرچه هنری مذهبی-روحانی است ولی بهره گیری از الگوهای پیشین که قرن ها در سراسر امپراطوری بیزانس رایج بوده در نقاشی ، مجسمه ، معماری و موزاییک سازی آن آشکار است. زیبایی شناسی هنر بیزانس ترکیبی از نمایش جلال و جمال الهی در صورت مسیح و از طرفی تاریخ مسیحیت و بیان رنج ها و مصائب وارده بر پیامبر است که در قالبی ترکیبی از فرهنگ و هنر پیشین و جلوه هایی از نور و تقدس به شکل نمادین به نمایش درآمده است.

هنر بیزانس نوعی هنر استلیزه است و اساسا در مقابل روح و سلیقه هنر یونان باستان قرار می گیرد که مضمونش انسان و شباهت های طبیعی اوست. هنرمند بیزانسی از انسان زمینی و فردی دوری می جوید و در سودای ابر انسان ، امر مقدس و مطلق است. این هنر با اتکا به شیوه استلیزه ، انسان گرایی را در هنر از بین می برد و فرم هایی با کیفیت قدسی نمادین را ارئه می کند. 

مدونا و کودک (حضرت مریم و حضرت مسیح) ، محل نگهداری : موزه متروپولیتن ، هنر بیزانس

هنر بیزانس در حقیقت مدخلی برای شناخت هنر غرب است زیرا هنر غرب با تداوم سنن بیزانسی بود که امکان یافت تا سنن نوین هنری را رقم بزند. در واقع بدون شناخت هنر بیزانس ، تحلیل و بررسی سیر تحول مکاتب و سبک ها و گرایش های هنری دوران بعد میسر نیست. به عنوان نمونه مسیح زرد اثر گوگن را می توان به عنوان نمونه ای که ریشه در گرایش های نقاشی دوران بیزانس با بیانی نوین دارد معرفی کرد.
این هنر بیزانس بود که به ایتالیایی ها امکان جهیدن و پر کردن خلا میان پیکر تراشی و نقاشی را داد ، زیرا با همه خشکی اش از دستاورد های نقاشان یونانی مآب چیزهایی بیش از آن حفظ کرده بود.

مسیح زرد ، اثر پل گوگن