قطع نسخه های خطی
قطع
به اندازه طول وعرض کتاب یا هر نوع نشریه ای « قطع » گفته می شود.
در زمان چاپ و صحافی کتاب ، کاغذهای تجاری را در اندازه های مختلفی تا می زنند. نسخ های خطی نیز در طی تاریخ فرهنگ اسلامی ایران در قطع های متنوع عرضه شده است. این تنوع قطع ها به چندین عامل بستگی داشت :
- محدودیت هایی که ابعاد کاغذِ در دسترس ، برای کاتب فراهم و یا به او تحمیل می کرده است.
- نحوه استفاده از نسخه نیز یکی از عواملی بود که در انتخاب قطع آن موثر بوده مانند نسخه های کوچک کلام الله که در بازوبندها حمل می شد و یا نسخه های تشریفاتی و بزرگ که به طور مثال در رحل های خاص قرار می دادند که موجب تنوع بسیار ابعاد نسخه های قرآن گردیده است.
- سلیقه و تفنن کاتب ها و سفارش دهندگان نسخه نیز از دلایل انتخاب قطع خاص برای کتاب می گردید. امیر تیمور و اولاد او به قرآن های با قطع بزرگ بسیار علاقه داشتند ، بایسنقر میرزا و ابراهیم السلطان به پیروی از همین سلیقه به خوشنویسی قرآن های با قطع بزرگ دست زدند.
انتخاب قطع مستطیل بزرگ برگزیده کتاب های تاریخ مغول بوده است و یا برای شاهنامه فردوسی به علت حجم سنگین اثر مجبور به انتخاب ابعاد بزرگ برای کتاب بوده اند. در حالی که خصوصا از دوران صفویه به بعد بیاض های کوچک برای جُنگ ها ، اشعار و برخی دیوان های شعرا مورد پسند بوده که با شیوه چلیپا نیز آن را کتابت می کردند.
در یک جمع بندی کلی می توان گفت که قطع کتاب های خطی از اعتبار خاصی برخوردار بوده و یکی از عوامل شناخت دوران و محل تهیه نسخه ها می باشد.
قطع نسخه های خطی :
قطع کتاب ، گاهی به تناسب شکل و اندازه و گاهی به جهت نحوه حمل و نقل و استفاده از آن نامگذاری میشده است. مثلا در زبان انگلیسی قطع کتاب را به سه دسته royal ، medium ، crown تقسیم کرده اند که هر دسته نیز در پنج اندازه مختلف به نام های folio ، quarto ، octavo ، sixteenmo ، thirty twomo ، sixty fourmo شهرت دارد.
در زبان عربی انواع اندازه های کتاب به نام های نصف ، ربع ، ثُمن ، اثنی عشری و ... در سه دسته تاجی ، فیلی و اطلسی نام گذاری شده اند. همچنین به کتاب هایی که طول آن ها از عرض آن ها بیشتر باشد ، قطع مستطیل و به کتاب هایی که عرض آن ها از سه پنجم طول کمتر باشد ، قطع ضیق و به کتاب هایی که عرض آن ها از سه چهارم طول کمتر باشد ، قطع مربع می گویند.
در زبان فارسی نیز قطع کتاب در اندازه های مختلف با اسامی مختص به خود است که عبارتند از :
بازوبندی : در اندازه تقریبی 20×30 میلیمتر و بدین جهت به این نام خوانده شده که آن را به بازو می بستند.
عمامه ای : در اندازه تقریبی 40×50 میلیمتر و دلیل این نام گذاری این بوده که در لای عمامه جای می گیرد.
بغلی : به اندازه تقریبی 40×60 میلیمتر به بالا و بدین جهت به این نام خوانده می شود که می توان آن را در جیب بغل گذاشت.
جانمازی : به اندازه تقریبی 70×120 میلیمتر به بالا
حمایلی : در همان اندازه جانمازی است اما با قطر بیشتر که از زیر یا روی لباس به طور حمایل آویزان می کردند.
نیم ربعی : 100×180 میلیمتر
سلطانی : 300×400 میلیمتر . اغلب کتاب هایی که برای سلاطین مغول و تیموری تهیه می شد به این قطع بوده است به همین جهت به آن «قطع تیموری» نیز گفته می شود.
وزیری : این نوع قطع ، جایگزین قطع سلطانی شد :
- وزیری کوچک : 140×220 میلیمتر
- وزیری متوسط : 160×240 میلیمتر
- وزیری بزرگ : 200×300 میلیمتر
رحلی : این قطع را به این جهت رحلی می گویند که هنگام خواندن کتاب قطع رحلی ، آن را بر روی رحل قرار می داده اند. این قطع دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:
- رحلی کوچک : 250×400 میلیمتر
- رحلی متوسط : 300×500 میلیمتر
- رحلی بزرگ : به اندازه تقریبی 350×600 میلیمتر به بالا. قرآن مجید ، مثنوی مولوی ، شاهنامه معمولا به این قطع تهیه می شدند.
گاهی ممکن است قطع های ذکر شده به شکل «بیاض» ، صحافی و تجلید شده باشندکه در این صورت طول و عرض آن خلاف معمول است به این ترتیب که کتاب از طرف طول باز شده و از عرض ته بندی می شود.
خشتی : طول و عرض برابر است.
طومار : اوراق کتاب از جهت طول به یکدیگر چسباندهو در هم پیچیده و لوله کرده باشند.
امروزه قطع کتاب نشان دهنده تعداد دفعات تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز می باشد که ورق های کتاب را تشکیل می دهد. به عنوان مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهار ورقی با هشت صفحه در قطع وزیری ، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.
رایج‌ترین قطع برای کتاب ، قطع وزیری است ؛ قطع رقعی (با ابعاد 15×22 سانتیمتر) و قطع جیبی (با ابعاد 11×16.5 سانتیمتر) از دیگر قطع های رایج محسوب می شوند. معمولا در چاپ کتاب های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود.
ارسال نظر