سرلوح

سرلوح

بسیاری از نسخه های خطی ، صفحه های اول آن ها مزین به نقوش دقیق هندسی یا گل و برگ های زیبا می باشد که با طلا و یا رنگ های متعدد رسم شده است. در واقع سرلوح مدخلی به سوی متن کتاب می باشد و خصوصیات کتاب را معرفی می کند. سر لوح اگر یکی باشد «سرلوح ساده» و اگر دو تا باشد «سرلوح مزدوج» است و در ابتدای نسخه به عنوان ورودی کتاب و خوش آمدگویی به خواننده از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و جزو زیباترین و فاخرترین آرایه های نسخ خطی به شمار می رود. سرلوح حس زیبایی شناسی خواننده را بر می انگیزد و او را مشتاق می کند تا درون متن را ببیند.

سرلوح مزدوج ، سرلوح نسخه خطی پنج گنج نظامی

ریشه پیراستن نُسخ خطی در ایران به مانویان باز می گردد که به پیروی از مانی ، مفاهیم نمادین را با نقشمایه های قراردادی بیان می کردند. در دنیای اسلام ، مسلمانان نخستین آرایه های رنگین را بر خوشنویسی قرآن کریم افزودند. این آرایه ها که در ابتدا بسیار ساده بود رفته رفته با بکارگیری نقوش گیاهی پیچیده تر شد و بدین ترتیب این آرایه ها یکی از ارکان سازنده نسخ خطی در قرون اولیه به شمار آمد. یکی از نخستین آرایه ها ، سرسوره هایی بودند که با عناصری از طرح و رنگ نمایش داده می شدند و به طبع وقتی آغاز سوره با تزیین و طرح خاصی همراه باشد ، آغاز و افتتاح کتاب نیز مستلزم تزیینات وسیع تری می گردید. از این رو سر لوح پدید آمد که منحصرا در آغاز کتاب یا نسخه طرح و اجرا می شد و بعد از مدتی کوتاه در کتب غیر دینی نیز بکار گرفته شد.

در دوره تیموری طناب گل و ترنج و تاج سازی و شمسه و شرفه و گره بندی در سرلوح رواج پیدا کرد و طرح گل و بته در سرلوح قرآن به شکل بسیار زیبایی به کار گرفته شد. در قرآن های این دوره سرلوح غالبا سر لوح منظم است و در حواشی کتب بیشتر از ترنج کنگره دار به هم پیوسته و اشکال هندسی استفاده شده است.
تذهیب سرلوح به صورت تاج و نیم تاج ، مستطیل و گنبدی است که با طلا رسم شده و اغلب مزین به نقوش دقیق هندسی یا گل و برگ های هندسی زیبا می باشد.

متن از سر لوح آغاز می شود. در سرلوح ، یک سوم صفحه به تزئینات گیاهی ، جانوری و نقش تاج و بقیه به متن اختصاص دارد. گاهی ترسیم نقش مایه ها و تصاویری مرتبط با داستان ، اغلب در وسط سر لوح می باشد. در واقع شکل و ترتیب سر لوح ، نمایشی از گنبد و گلدسته است بدین صورت که نقوش از دو طرف بالا رفته و در وسط به صورت مثلثی و یا نیم دایره و یا گنبد گونه دیده می شود.

سرلوح کتاب تحفه الحرار جامی با ذکر عنوان کتاب

سرلوح ها با حجم تزئیناتشان  دسته بندی می شوند که به آن ها پر کار و کم کار می گویند. پر کار یا کم کار بودن سرلوح ها به شاخصه هایی چون ناشر ، قطع ، متن ، مخاطب و ... بستگی داشته است. در کتاب هایی که در حاشیه نیز اشعار کتابت شده است ، در کنار سرلوحه اصلی حاشیه ای تزئینی به شکل ذوزنقه ترسیم کرده اند.
به قسمت بالای سرلوح تاژک یا تاج گفته می شود که این نقش از اتصال برگ ها و ساقه های متنوع اسلیمی در صفحه بوجود می آید. در قسمت پایین سرلوح معمولا کتیبه ای وجود دارد که در آن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و یا مخفف آن «بسمله» ذکر شده است.

سرلوح با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» ، نسخه خطی دیوان حافظ ،  مربوط به قرن 17 م ، محل نگهداری : کتابخانه کنگره آفریقا و بخش خاور میانه

سرلوح های  کتب چاپ سنگی از لحاظ نوشتار و همچنین از لحاظ تزئینات و نقوش قابل بررسی هستند که در اینجا به بررسی آن ها می پردازیم :

• بسم الله

عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و یا مخفف آن «بسمله» در اکثر سر لوح های مورد بررسی به چشم می خورد و معمولا در کتیبه ای در وسط حاشیه پایین نوشته شده است. در برخی موارد نیز از عباراتی هم معنی مانند هوالله ، هوالعزیز و ... استفاده شده و یا هردو عبارت بکار برده شده است و همچنین گاهی یک بیت شعر با همین مضمون و کارکرد نوشته شده است.

• عنوان کتاب

عنوان از دیگر عباراتی است که در بسیاری از سرلوح ها وجود دارد و معمولا با عبارت «هذا...» یا «هذا کتاب...» و یا «کتاب...» آغاز می شود.

• نام مولف

نام شاعر ، مولف و نویسنده کتاب در برخی از کتب ذکر شده است. اغلب نام نویسنده با عبارت «من کلام...» ، «من تالیفات» و یا «از تالیفات» آغاز می شود. در برخی موارد اسم مولف به تنهایی بکار می رود. ام در یک مورد خاص در کتاب حمله حیدری ، تالیف ملا بمونعلی ، اسم نویسنده با عنوان ترکیب شده و چنین آورده شده است : «هذا کتاب حمله ملا بمونعلی کرمانی رحمه الله»

• آیه ای از قرآن و یک دعا

در برخی از سرلوح ها ، آیه ای از قرآن یا عبارتی دعایی کتابت شده است. از مرسوم ترین این عبارات می توان به «نصرمن الله و فتح قریب» اشاره کرد.

• رقم تصویرگر یا مذهب

اغلب تصویرگر کتاب کار تذهیب و تزیین را نیز انجام می دهد و در این مواقع امضای خود را در کنار نقاشی کتاب ، درون یک شمسه کوچک ، با استفاده از سجع های گوناگون درج می کند. این امضا یا رقم اغلب با عبارت «عمل...» شروع می شود.

• مهر

در سرلوح برخی از کتب ، مهر «اداره انطباعات» دیده می شود. این مهر مربعی شکل استکه در 2.3 بالای آن شیر و خورشید و در 1.3 پایین آن عبارت «ملاحظه شد» قرار دارد.

• توضیحات حاشیه ای

در مواردی نیز توضیحاتی درباره متن کتاب و مولف آورده شده است.

سرلوح کتاب های چاپ سنگی

آرایه های کتاب های چاپ سنگی دوره ناصری و قاجار برگرفته از آرایه های خطی هستند ولی در تزئینات سر لوح کتاب های چاپ سنگی از نقش مایه هایی نیز استفاده شده که در سرلوح های خطی سابقه ندارند. همانند استفاده از نقش شیر و خورشید و همچنین نقش تاج. تاج معمولا در بالای سر لوح تصویر شده و گاهی برای تاکید دو موجود حامی مانند دو فرشته ، دیو ، شیر و ... به شکل قرینه در دو طرف تاج قرار گرفته اند. همچنین با تاثیر از هنر اروپایی ، نقوش اروپایی نیز در تزئینات سر لوح بکار گرفته شد مانند نقش بچه فرشته ، تصویر مادر و فرزند (مریم مقدس و حضرت مسیح) و دورنمای یک منظره است.

سر لوح با طرح شیر و خورشید و تاج ، مربوط به دوره قاجار ، چاپ سنگی