مینیاتور

واژه «مینیاتور» مخفف شده کلمه فرانسوی «مینی موم ناتورال» (Minimum Natural) و به معنی طبیعت کوچک و ظریف است. اصطلاحی است برای توصیف نقاشی های عمدتا تک چهره در اندازه های بسیار کوچک ولی در اصل به هنر مصور سازی و تذهیب کتب خطی اطلاق می شد. این واژه در نیمه اول قرن اخیر و حدودا از دوره قاجاریان وارد زبان فارسی شده ، اصولا به هر نوع پدیده هنری ظریف (به هر شیوه ای که ساخته شده باشد) اطلاق می شود و در ایران ، برای شناسایی نوعی نقاشی که دارای سابقه و قدمتی بسیار طولانی است به کار می رود. اطلاق واژه مینیاتور به نگارگری قدیم ایرانی نارسا و گمراه کننده است.

قدیم ترین مینیاتور سازان ( ریزنگاران ) در سده 16 میلادی ، از مصالح و مواد مصوران و مذهبان ( رنگ جسمی^[1] بر روی پوست یا مقوا ) استفاده می کردند. در سده 18 میلادی کاربست آبرنگ بر روی عاج معمول بود ، ولی گاه مینیاتورها با رنگ روغن روی فلز نیز اجرا می شدند. مینیاتورسازی تا سده 19 میلادی ادامه داشت.

هیلیارد ، الیور ، کوپر ، کازوی (در انگلستان) ، فرانسوا کلوئه ، پُتی تو ، ایزابی (در فرانسه) ، فوگر (در آلمان) از مینیاتورسازان اروپا بودند.

مینیاتور ، مرد جوان در میان شاخه های گل رز ، نیکلاس هیلیارد ، حدود 1587 میلادی

مینیاتور از جمله هنرهایی است که قابلیت به تصویر در آوردن تمامی طبیعت را در قالبی کوچک دارد ؛ اما نباید چنین پنداشت که چون مقیاس تصاویر در مینیاتور سازی بسیار کوچک است ، بنابراین تنها بخش کوچکی از طبیعت را می توان در این نوع تابلوها تصویر نمود و یا چون الهام بخش مینیاتوریست ، طبیعت است ، وی ناچار می باشد فقط مناظری از طبیعت را ترسیم کند ؛ هرگز چنین نیست ؛ بلکه کوشش در ایجاد و القای هر چه بیشتر زیبایی و تفهیم آن صفت ویژه ای است که مینیاتور سازی را از سایر انواع نگارگری ایران جدا می کند و مینیاتوریست ، هنرمندی است که آن چه را خود می اندیشد ، یا می پندارد که بیننده علاقه مند به دیدن آن است ، تجسم می بخشد و به هیچ وجه تابع مقررات و قوانین حاکم بر فضای نقاشی نیست.

نبض مینیاتور سازی ایران در اصفهان می تپد و هنرمندان برجسته این رشته ، مهارت و کارآیی خود را در رابطه با ارزش های منبعث از انقلاب اسلامی ، صرف تجسم بخشیدن به نمادهایی روشن و صریح از اسلام ، انقلاب ، زندگی مردم ، سنت های سالم و ادبیات انسانی این مرز و بوم می کنند و ظرافت ، وسعت طرح ، گوناگونی نقش و تنوع رنگی که در کارهای آنان به چشم می خورد ، بیشتر از آنجا ناشی می شود که هر کدامشان به سهم خود ، پیوسته در فکر اعتلای هنر ارزشمندشان هستند.

زیربنای مینیاتور ، طراحی است و قدرت قلم طراح در انتقال مفاهیم ذهنی بر روی کاغذ می تواند نقش مؤثری در بافت اثر و ارزش های آن داشته باشد.

ابزار و وسائلی که مورد لزوم یک هنرمند مینیاتور ساز است در مقایسه با سایر هنرهای ایرانی مانند خاتم سازی و قلمزنی و منبت کاری و ... بسیار محدود است.

ابزار یک مینیاتوریست عبارتند از :

• قلم مو : در قدیم هنرمندان برای ساخت قلم مو از دم نرم سنجاب استفاده می کردند.
• بوم مینیاتور : که عبارت است از تخته، کاغذ، مقوا، فیبر، عاج، استخوان و...
• روغن : که برای محافظت اثر از آن استفاده می کنند.
• رنگ : که بیشتر مینیاتور سازان از رنگ های دست ساز خود استفاده می کرده اند.

شیوه هایی که در ساخت مینیاتور وجود دارند عبارتند از:

• مینیاتور آبرنگ روحی
• مینیاتور سیاه قلم رنگی
• مینیاتور سفید قلم
• مینیاتورهای زیر روغنی

رنگ های روحی^[2] که معمولاً نقوش ظریف و نازک کاری های مینیاتور با آن ساخته و پرداخته می شود، بازگوکننده احساسات رقیق و انسانی هنرمند بوده و از آن بیشتر برای تجسم بخشیدن به حالات درونی و بیان احساس هایی که ریشه در پاکی سرشت انسان دارد ،استفاده می شود.

گونه دیگر از رنگ هایی که در ساخت مینیاتور مورد استفاده قرار می گیرد ، رنگ های جسمی است . این نوع رنگ که از غلظت و ثبات بیشتری برخوردار است برای ساخت تابلوهای پرکار مصرف می شود و بازگو کننده آن دسته از خصوصیات و حالاتی است که در تضاد با احساسات لطیف و انسانی می باشد.

نقوش تمثیلی پرندگان و حیوانات گوناگون به همراه طرح های شاخه و گل و برگ و خطوط اسلیمی و ختایی، بخش مهمی از مینیاتور را تشکیل می دهد که تذهیب تشعیر نام دارد و معمولا اطراف و کناره نگاره ها با آن تزئین می شود. در بسیاری موارد تشعیر و تذهیب ، مراحل نهایی در ساخت یک اثر مینیاتوری هستند و با انجام آنها، کار تهیه نگاره نیز به پایان می رسد.

پانویس

1. رنگ جسمی : اصطلاحی است که نگارگران قدیم ایرانی برای توصیف رنگماده پوشاننده ( تقریبا شبیه گواش ) به کار می بردند.

2. رنگ روحی : اصطلاحی است که نگارکران قدیم ایرانی برای توصیف رنگماده شفاف و پشت نما ( تقریبا شبیه آبرنگ ) به کار می بردند. آنان این نوع رنگماده را معمولا از اختلاط برخی رنگیزه ها با شیره انگور بدست می آوردند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنر / رویین پاکباز / انتشارات فرهنگ معاصر / چاپ پنجم / سال 1385 
• کتاب شاهکارهای نگارگری ایران / کلود کرباسی، ماری پرهیزگاری، پیام پریشان‌زاده / موزه هنرهای معاصر تهران / 1390
• هنر نقاشی‌ ایران‌ / م‌ کیانمهر / مجله‌ تلاش‌ / شماره‌ ۶۱ / شهریور ماه‌ ۱۳۵۵
• تذهیب‌، هنری‌ که‌ با اسلام‌ رشد کرد / نوشته رزمی‌ پور / مجله‌ دستاورد، شماره هفتم‌ / خرداد ماه‌ ۱۳۵۷
• استاد علی‌ کریمی‌ ، نابغه‌ای‌ از دودمان‌ خط‌ و نقش‌ ، گفتگو با استاد کریمی‌ / مجله‌ دستاورد / شماره سوم‌ / بهمن‌ ماه‌ ۱۳۵۶
• فیلم‌ «مینیاتور» / کارگردان‌ حمید سهیلی‌ ، م‌ حسن‌ بیگی‌ / تهیه‌ شده‌ در سیمای‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌