افشان گری

افشان گری

يكی از زيباترين هنرهایی است که برای تزیين نسخه‌ها و مرقعات مورد استفاده قرار می گرفته است. نام اين هنر برگرفته از شيوه ايجاد آن است. آنچه را که بر کاغذ از طلا یا نقره محلول یا رنگ به صورتی خاص پراکنده شود افشان گری می گویند البته به نوعی از پاشیدن رنگ نیز اطلاق می شود. به شخصی که طلا یا نقره محلول یا رنگ را بر کاغذ می افشاند «افشان گر» یا «افشان کار» گفته می شود.

در بعضی از نسخه ها ، بعضی از مطالب ، روی زمینه زرافشان نوشته می شد (اگر این دانه ها بر روی خطوط مشاهده نشود واضح است که این عمل قبل از خوشنویسی بر روی کاغذ انجام پذیرفته است.) ؛ گاهی حاشیه ها افشان و متن ها ساده است. گاهی متن و حاشیه هر دو افشان است.

فن افشان گری از چین وارد ایران شد و در دوره تیموری بسیار رواج پیدا کرد اما تاریخ دقیقی از شروع این هنر در ایران در دست نیست.
در برخی منابع مکتوب از این هنر سخن به میان آمده است. قاضی احمد قمی درباره «سیمی نیشابوری» در کتاب «گلستان هنر» چنین نوشته است : « ... و در رنگ آمیزی و سیاهی ساختن و افشان و تذهیب سرآمد روزگار بود...» از این مضمون متوجه می شویم که فن افشان در زمان حیات سیمی نیشابوری رایج بوده است اما قاضی احمد در کتاب خود مبتکر افشان را مولانا غیاث الدین محمد مُذهِب مشهدی معاصر سلطانعلی مشهدی دانسته است و در وصف او چنین نوشته است : «...در وصالی و افشانگری خواه لینه و خواه میانه و خواه غبار و خواه حل کرده قرینه نداشت.»

مدل های متنوعی از افشان گری در نسخه های به جای مانده مشاهده می شود که آن ها را بر اساس اندازه و شکل دانه های افشان شده طبقه بندی می کنند ؛ مانند افشان زر (زر افشان) ، افشان بیخته ، افشان لینه و ... .

زر افشانی با ورقه زر  یا افشان لینه : در این روش خرده هایی از ورقه زر را در پارچه گذاشته ، آن را بالای کاغذی گرفته و با ضربه های متوالی نوک انگشت به پارچه ، آن را می افشانند و با مهره صیقل می دهند. برای این کار لازم است که قبل از افشاندن خرده های ورقه زر ، سطح کاغذ آهار زده شود و هنگامی که هنوز کاغذ خیس است طلا بر روی آن افشان شود. به این روش کار «لینه» می گویند.

افشان بیخته : نوعی افشان است که با عمل بیختن ذرات طلا بر کاغذ انجام می شود. این روش را استاد محمد مومن فرزند خواجه عبدالله مروارید ابداع نموده که در تحفه سامی اثر سام میرزا صفوی به آن اشاره شده است. برای این کار آب طلا را با قلم مو و وسیله ای مانند الک ریز می پاشند و دانه های محلول زر را روی کاغذ می نشانند در نتیجه در بعضی از قطعات دیده می شود که قسمتی از محلول زر که روی کاغذ نشسته دنباله دارد و کشیده است که نشان می دهد از کدام طرف پاشیده شده است. در این روش چون محلول زر خود آبدار است ، قبل از پاشیدن آب طلا نیازی به خیس کردن کاغذ با آهار نیست. در نتیجه می توان این شیوه را بر روی قطعات خوشنویسی شده نیز انجام داد. شاید هم این روش مختص به قطعات خوشنویسی ای  بود که کاغذ زمینه آن ساده بوده است. باید به این موضوع توجه داشت که آب طلا باید رقیق باشد چرا که در صورت غلیظ بودن ، بعد از خشک شدن آن ، به صورت تکه های خشک بر روی کاغذ ایجاد برآمدگی می کند.
این روش در قرن نهم هجری در ایران بسیار متداول بود و در خاور دور در جاهایی مانند چین و ژاپن دیده نمی شود و می توان گفت که این روش از فنون بدیع هنرمندان ایران در آن دوران بوده است.

افشان پریشه : نوعی افشان درشت از نوع افشان بیخته است که در حواشی نسخ خطی دیده می شود.

افشان نقره کوب : نوعی افشان بیخته است که معمولا بر بوم لاجورد با الوان دیگر انجام می شده است.

افشان غبار :  در این روش از ذرات بسیار ریز طلای ساییده بر بوم آغشته به مواد چسبنده استفاده می شود. تصویر زیر، یکی از صفحات دست نویسی شده صحیفه سجادیه (نسخه 913 کتابخانه مدرسه مروی) می باشد که اگر خوب دقت کنیم ذرات زرین بسیار ریزی را در حاشیه آن مشاهده می کنیم.

افشان میانه : نوعی افشان که کمی درشت تر از افشان غبار است.

افشان زر : آنچه از حل کرده طلا و نقره بر کاغذ بیافشانند. البته لازم به ذکر است که نقره با گذشت زمان و در مجاورت هوا سياه می ‌شود ، به همين دليل در برخی نسخه‌ها (معمولا در مرقع‌ها) لكه‌های تيره ‌رنگی بر سطح كاغذ ديده می ‌شود كه در نگاه اول بيننده ممکن است تصور كند كه اين ها لكه‌های جوهر است. 

افشان حل کرده : نوعی افشان که به وسیله طلای حل کرده در آب سریشم انجام می شود.