جدول کشی

جدول کشی

جدول کشی یکی از هنرهای کتاب آرایی می باشد. جدول ها خطوط موازی ای هستند که به دور کار بسته می شوند و تنوع آن ها بیشتر در نقش های میان خطوط است نه در رنگ ها. استفاده از کادر برای تعیین و ایجاد فضایی برای تصویر است. این کار رابطه بین بیننده و تصویر را تغییر می دهد  چرا که در نقاشی های بدون کادر ، چشم در مسیرهایی که حد فاصل بین نقاشی و فضای حاشیه ای اطرافش را محو می کند سرگردان می شود. کادربندی دور کار چشم بیننده را به متن کار هدایت می کند.

مایل هروی در «فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخه شناسی» در تعریف جدول چنین آورده است : «جدول در لغت به معنای جوی آب است و در اصطلاح کتاب آرایی سنتی به خط هایی می گفته اند که بر چهار طرف صفحه کشیده می شده اند ، به آن گونه که انجامه های این خط ها با هم تلاقی داشته و عموما حد فاصل متن و حاشیه صفحه بوده اند.»

وی همچنین در کتاب خود در رابطه با تاثیر جدول کشی بر خط خوشنویسان نیز چنین آورده است : «جدول کشی از اوایل سده 9 ه.ق صبغه هنری پیدا کرد ، نه تنها بر زیبایی نسخه های آثار مکتوب تاثیر گذاشت بلکه بر بافت خط کاتبان و خوشنویسان نیز موثر افتاد زیرا کاتب و خوشنویس  که بر کاغذهای دارای جدول مسطر می نوشت ، می بایست بافت و اندازه های حروف را دقیقا مورد توجه و دقت قرار داد تا آغاز وانجام سطرها و مصراع هابه صورتی نوشته شود که به هیچ روی یا جدول صفحات مماس نشود یا از نقش جدول مسطر به در نرود. این همه ، بر دقت در کتابت و خوشنویسی اثر گذاشت و خط را در کشیدگی و فشردگی حروف و به تعبیری در ساختارهای بافتی آن استوارتر و سنجیده تر ساخت.» 

تاریخچه

اولین جدول ها در اطراف متون قرآنی به صورت خطوط موازی ساده و فقط با رنگ طلا به وجود آمدند. در حدود قرن سوم ، جدول کشی به صورت چند خط ساده و مخصوص کتیبه سر سوره بوده است. این شیوه جدول کشی و رنگ آمیزی یادآور شیوه کتاب آرایی قبطی بود. در قرن های چهارم و پنجم ، کتیبه ها ، شمسه ها و کادربندی هایی بوجود آمدند و تذهیب مصحف و جدول اندازی جایگاه اصلی خود را در چرخه کتاب آرایی پیدا کرد. در دوره سلجوقی بر ساخت جدول هایی با استفاده از نقوش هندسی تاکید می شد. این روند در دوران ایلخانی و تیموری با اضافه شدن نقش های ختایی و سپس اسلیمی تکامل یافت. در دوره صفویه نقوش را نرم تر و حساب شده تر کار می کردند ؛ تذهیب و جدول کشی رنگین در این دوران به اوج شکوفایی رسید. از دوره زندیه و قاجار ، به خصوص با ورود صنعت چاپ ، فضاسازی های خوبی انجام می شد اما در اجرا ضعیف  بودند و دقت لازم بکار گرفته نمی شد.
با ورود چاپ سنگی ، جدول کشی متوقف نشد ؛ به طوری که در نسخه پردازی آثار مکتوب ، برای چاپ سنگی نیز از سنت جدول کشی مذهبان جدول کش استفاده میشد با این تفاوت که پس از کتابت صفحات آن ها را با خط کش با مرکب و سیاهی جدول می کشیدند و سپس اقدام به چاپ سنگی آن می کردند. با رشد و رواج چاپ ، هنر جدول کشی در کتاب آرایی چندان ضروری تلقی نشد ، مگر در نسخه های قرآن و برخی کتب ادعیه و ادبی که به صورت لوحی و کلیشه ای ، جدول کشی و چاپ می شوند.

طراحی و رسم جدول

محور اصلی طراحی جدول ها در طراحی ، گره ها می باشند و این تنوع گره ها است که می تواند جدول های متفاوتی را بوجود آورد. گره به دو ، سه یا چهار جدول مدور یا مسطح گفته می شود که در یکدیگر آمیخته و گره خورده باشند. گره بندی از سده سوم و شاید قبل تر از آن رواج یافت و در سر سوره های نسخ قرآن و پشت جلدها و ... به کار گرفته شد. هرچه ضخامت گره ها کمتر باشد ، عناصر تزئینی آن ساده تر و هرچه ضخامت آن بیشتر باشد ، عناصر تزئینی آن پیچیده تر و پرکارتر خواهد بود.

در گذشته پس از ساخت کاغذ آن را رنگ کرده  و برای بالا بردن مقاومت کاغذ و رفع ناهمواری ، سطح آن را با موادی مانند نشاسته و گل ختمی آهار می زدند. سپس به طراحی جدول بر روی آن می پرداختند. ابتدا باید جدول هایی طراحی کرد تا محل دقیق خطوط تعیین و آماده رنگ گذاری شود. در شروع و خانمه جدول ها از ضخامت های یک میلیمتری استفاده می شود. بین آن ها می توان ضخامت های دو ، سه ، چهار میلیمتری و بالاتر رسم کرد.لازم به ذکر است که حدفاصل دو ضخامت زیاد را باید با جدول یک میلیمتری جدا کرد تا از یکدیگر تفکیک شوند.

در جدول های یک میلیمتری معمولا نقشی انداخته نمی شود و آن را فقط با رنگ پر می کنند. در ضخامت های دو میلیمتری بیشتر از عناصر تزئینی خط و نقطه استفاده می شود و هر چه این ضخامت بیشتر شود نقش ها پرکارتر و پیچیده تر می شوند.

بعد از تعیین محل خطوط جدول ها ، باید دو طرف آن ها را با رنگ مشکی قلم گیری کرد. قلم گیری با ابزرای به نام «ترلینگ» و با رنگ مشکی انجام می پذیرد. «ترلینگ» کلمه ای فرانسوی است و نام ابزاری است که از دوره صفویه مرود استفاده هنرمندان بوده و در جدول کشی به منظور کشیدن خط های مستقیم و رنگ گذاری بین آن مورد استفاده قرار می گیرد.

در انتخاب رنگ جدول ها باید دقت شود. برای این منظور باید به معنی اشعار و یا متن توجه کرد و رنگ مناسب با حسی که از متن القا می شود را انتخاب کرد. اگر از رنگ گرم استفاده می شود باید از رنگ سرد هم نشانه های وجود داشته باشد تا تعادل و هماهنگی برقرار گردد.