حاشیه

حاشیه

به کناره کاغذ یا هر چیز دیگر «حاشیه» گفته می شود. در میان نسخه نویسان به کرانه های سه گانه یا چهارگانه صفحات نسخه ، حاشیه گفته می شود که اغلب شامل مواردِ به غلط ذکر شده متن ، گونه های اختلاف نسخه ها و گاهی شرحی کوتاه یا بلند که برای روشن شدن متن ، نوشته شده است.
گاهی حاشیه نویسی توسط فرد دیگری غیر از کاتب انجام شده است که در این صورت نام تصحیح کننده ذکر می گردد. اغلب مطالبی که در حاشیه نسخه ها نوشته می شود فاقد نام نویسنده بوده و در بسیاری موارد نام حاشیه نویس با رمز بیان شده است ؛ به عنوان مثال حواشی به امضای «م.ح.رحمه الله» ، یا حواشی به امضای «محمد عفی عنه» ، یا حواشی به امضای «ن» و ... .  

در حاشیه برخی نُسخ ، کتاب های دیگری غیر از کتاب متن ، نوشته شده که باید به طور مستقل فهرست شده و تذکر داده شوند که در حاشیه برگ های ... تا ... تحریر شده است. برخی نسخه ها دارای چند ستون برای حاشیه نویسی هستند که باید از آن ها به حاشیه اول و دوم و ...تعبیر کرد. حاشیه دور متن را «حاشیه اول» و حاشیه دورِ حاشیه اول را «حاشیه دوم» می نامند.

مُحَشی

به فردی که عمل حاشیه نویسی نسخه را انجام می داد «محشی» گفته می شد. بین رموز محشی ، مولف و کاتب فرق بسیاری وجود دارد ؛ زیرا در بعضی نسخه های خطی رموز و اختصاراتی مشاهده می شود به کاتب مرتبط نمی شود و مولف یا محشی جهت تهسیل نگارش ، آن ها را به کار برده اند. فهرست نگاران این رموز را در بخش نسخه شناسی ضمن عبارت متن یا پاورقی فهرست متذکر می شوند. برخی از این رموز و علائم اختصاری عبارتند از :
تص (تصویری) ، ح (حواشی) ، ح-خ (حاشیه خط مولف) ، ز-ت (زمان مولف) ، ض (ضمیمه) ، عا (عالی) ، عا-ن (عالی و نفیس) ، ف (منحصر به فرد) ، ل (نسخه اصل) ، م (مولف) ، مقا (مقابله شده) ، نر (ناقص الاخر) ، نل (ناقص الاول) ، صح (تصحیح شده) ، نلر (ناقص الاول و الاخر) ، بی کا (کاتب ناشناخته است) ، بی نا (بدون نام مولف) ، بی جا (بدون درج محل طبع یا کتابت نسخه) ، بی تا (بدون تاریخ)