مُرَقَع

مُرَقع

مُرَقع ، مجموعه ای از تعدادی «رقعه» است که به شيوه ای خاص در كنار يكديگر صحافی و تجليد می شد.
« رقعه » اوراقی در ابعاد و اشکال مختلف از آثار هنری هنرمندان است که شامل انواع خطوط خوشنویسی ، برگ های مُذهب و انواع نقاشی ها می باشد. هنرمندان خوش ذوق این رقعه ها را به یکدیگر پیوسته ، شیرازه بسته و به صورت بیاض و یا کتاب تجلید کرده و مرقعی دلکش و زیبا از هنرهای گوناگون پدید می آوردند که خود از نظر فنون متن در حاشیه و سایر رموزی که در ساخت و پرداخت آن به کار می رفت هنری جداگانه است.

مرقع در لغت به معنی جامه وصله دار است. در گذشته عرفا و صاحبدلان برای خوار و بی ارزش جلوه دادن جامه های دیبا و زیبا ، تن پوش خوار مایه ولی گرانبها برای خود تهیه می کردند تا بدین ترتیب دیده را از جامه به سوی صاحب جامه هدایت کنند. در واقع همین جامه درویشانه الهام بخش هنرمندان برای به کار گرفتن ذوق و هنرشان در زمینه های قطاعی ، وصالی ، صحافی و ...  شد. آن ها از ترکیب و تنظیم قطعات خوشنویسی و تصاویر نقاشی اوراقی ترتیب دادند و به اعتبار مرقع درویشان آن را «مرقع» نامیدند.

بی شک مرقع را باید برجسته ترین ساخته هنر کتاب سازی ایران دانست. یک مرقع ممکن است :

• فقط از قطعات خط تشکیل شده باشد ؛ به این ترتیب که شامل قطعات خط یک خوشنویس به یک شیوه یا شیوه های مختلف درباره یک مطلب یا مطالب مختلف است و یا این که شامل قطعات خط خوشنویسان ادوار مختلف در خط ها و سبک های گوناگون باشد.
• شامل قطعات مختلف نقاشی باشد.
• مجموعه ای از هر دو هنر باشد. 

در اغلب موارد برای آن که بتوانند آن ها را با هم تجلید و صحافی کنند باید آن ها را در یک اندازه تهیه کنند و قطعات فرسوده آن را نیز مرمت کنند یا این که همه را روی برگ های مقوا نصب کنند. بنابراین هنرهای دیگری همچون وصالی نیز در تهیه مرقع به کار گرفته می شد.
برای هماهنگ کردن برگ ها  و رقعه های مختلف از تذهیب و تشعیر و حاشیه سازی و جدول بندی حداکثر استفاده به عمل می آمد و در آخر هنر جلدسازی مکمل آن بود.

مرقع های معتبر ، اغلب دارای مقدمه ای در زمینه هنر خوشنویسی و تاریخچه آن ، نگارگری و سایر هنرهای وابسته به کتابت ، به قلم هنرمندانی چون «خواجه عبدالله مروارید» و «دوست محمد» است. بنابراین مرقع علاوه بر بار هنری از بار فرهنگی و تاریخ هنری نیز برخوردار است.

قدیمی ترین مرقع به جای مانده ، مرقعی است که از مجالس نقاشی یک نسخه کلیله و دمنه ، جدا و با هم صحافی شده است. گرچه این مرقع برای شاه طهماسب صفوی تهیه شده ولی سبک مجالس نقاشی آن به کمی پس از سده ششم هجری باز می گردد.
مرقع دیگری نیز به صورت اوراق پراکنده به جای مانده که به استثنای قطع بزرگ برگ ها باید مربوط به دوران ایلخانان باشد. این دو مرقع در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می شود. 

در کتابخانه کاخ گلستان نیز یک مرقع دوازده رقعه ای موجود است که شامل مناجات های حضرت علی (ع) با ترجمه فارسی با رقم «فقیر میرعلی» بدون ذکر نسب می باشد ؛ اگر این مرقع در زمان خود «میر سیدعلی تبریزی» تهیه شده باشد (که همین طور هم هست) قدیمی ترین مرقعی است که در اختیار داریم.

ممتاز ترین مرقعی که در دست است مربوط به سده نهم هجری است که برای امیر علی شیر نوایی وزیر فرهنگ پرور سلطان حسین بایقرا حکمران تیموری تهیه شده است. این مرقع دارای مقدمه ای است از هنرمند خطاط سده نهم هجری خواجه عبدالله مروارید درباره تاریخچه هنر و هنرمندان خوشنویس و نام «مرقع ملمع» را برای آن برگزیده است و تاریخ اتمام آن 897 هجری می باشد. شاید کمتر مرقعی باشد که مانند این مرقع چنین مجموعه ای از انواع خطوط را در بر داشته باشد البته به جز خط کوفی که برای کتابت منسوخ شده بود و خط شکسته نستعلیق که هنوز متداول نگشته بود. همچنین دارای چند مجلس نقاشی نیز می باشد. از خصوصیات دیگر این مرقع عوامل تزیینی آن است که در میان آن ، زیباترین نمونه های تذهیب سرلوح کمندهای زرین ، ترنج مکتب تیموری هرات به کار گرفته شده ؛ در تشعیر های آن حمله شیر ، دویدن آهو ، تابندگی سیمرغ ، طرح های سیاه قلم و لاجورد و رنگ های معدنی دیگر صحنه هایی از بزم و شکار را نشان می دهد. گمان می رود که این مرقع از رقعه های بیشتری برخوردار بوده که اکنون پراکنده است.

مرقع های دوره صفوی

• مرقع بهرام میرزا 

این مرقع در قطع رحلی و دارای 148برگ دو صفحه ای است و هر برگ آن غالبا دارای چند قطعه خط خوش و 61 مجلس نقاشی است که با حاشیه های زر افشان و تذهیب ممتاز هماهنگ شده است. « دوست محمد کوشوانی هروی » که خود از خوشنویسان کتابخانه شاه طهماسب بود مقدمه ای بر آن نوشته است که تاریخ اتمام آن951 ه می باشد.
ابوالفتح بهرام میرزا صفوی توجه خاصی به خطوط استادان داشت و مایل بود که قطعات استادان گذشته و همزمان خود را گردآوری کند. وی این کار را به دوست محمد کوشوانی سپرد و او نیز مقدمه ای درباره تاریخچه خوشنویسی ، ذکر خوشنویسان ، نقاشان ، مُذهبان و جلدسازان گذشته و حال و ... نوشت.
این دیباچه تا به امروز نیز از مراجع معبتر تاریخ هنر ایران به شمار می آید و در خزینه اوقاف استانبول نگهداری می شود.

• مرقع مالک دیلمی

این مرقع توسط مالک دیلمی از شاگردان میرعلی هروی گردآوری شده است. او این مرقع را به دستور امیر حسین بیک از سران دربار شاه طهماسب صفوی جمع آوری ، تنظیم و تزیین و تجلید کرد. در این مجموعه ، خط استادانی چون جعفر بایسنقری ، سلطان محمد نور ، شاه محمود نیشابوری ، ابراهیم میرزا صفوی ، میر معز الدین حسین کاشانی ، یاری مذهب هروی حفظ شده است. این مرقع در کتابخانه اوقاف استانبول نگهداری می شود.

• مرقع امیر غیب بیگ

این مرقع توسط سید احمد مشهدی و از بهترین قطعات خوشنویسی ، مجالس نقاشی و تذهیب مذهبان عصر شاه طهماسب تهیه شده و علاوه بر این ها ، سید احمد ، مقدمه ای نیز برای آن نوشته و به آن افزوده است. این مرقع نیز جزو نفایس کتابخانه خزینه اوقاف استانبول می باشد.
(مرقع های دیگری نیز مربوط به شاه اسماعیل و شاه عباس صفوی موجود است که شامل آثار خطاطی و نقاشی هنرمندان هرات و متفرعات آن می باشد و در خزینه اوقاف استانبول نگهداری می شود.)

• مرقع گلشن

از نفیس ترین آثار هنری جهان شناخته شده است که در دوران جهانگیر شاه گورکانی در هندوستان تهیه شده و در درجه اول شامل آثار خوشنویسان و نگارگران ایرانی مکتب هرات و صفوی ، هنرمندان مکتب هند و ایرانی هندوستان و نگارگران هندی می باشد. این مرقع در قطع رحلی 26×42 سانتی متر تهیه شده  و از کاغذ خانبالغ برای تنظیم آن استفاده شده است. مرقع گلشن در زمان ولیعهدی ناصرالدین شاه قاجار وارد ایران شده است و دارای مُهر و امضای ناصرالدین شاه به تاریخ سال 1263 می باشد اما روشن نیست که در چه زمان و چگونه به ایران وارد شده است.
متاسفانه قسمت اعظم آن از میان رفته و آنچه که در ایران موجود است شامل دو بخش می باشد : بخش اول شامل 90 برگ و بخش دوم 43 برگ است که آن نیز تدریجا به ایران وارد و خریداری شده است.
مرقع گلشن جلوه گاه ذوق و استعداد هنرمندان توصیف شده و شامل آثار خوشنویسانی مانند میرعلی هروی (سده 9 ه) سلطان محمد نور ، سلطانعلی مشهدی خصوصا میرعماد می باشد چرا که جهانگیر شاه احترام فوق العاده ای برای این هنرمندان قائل بوده است.
چند قطعه استثنایی از آثار کمال الدین بهزاد نیز در این گنجینه جای دارد و از جمله قطعه معروف «جنگ شتران» و نسخه دیگر آن که به دستور جهانگیر شاه توسط یک نقاش هندی نقاشی شده و صحنه معروف «پاییز» و چند قطعه از آقا رضا و عبدالصمد شیرازی هنرمندان صفوی که به هندوستان مهاجرت کرده و به کارگاه های جهانگیر پیوستند.
ولی نکته با ارزش این مرقع در حاشیه سازی های آن است که در میان تذهیب و یا تشعیر فراوان از جمله چهره اکثر هنرمندان کارگاه های  جهانگیر توسط نقاش معروف هندی «دولت» نقش شده که در میان آن ها تصویر ابوالحسن نادر الزمان فرزند آقا رضا را می توان نام برد و یا صحنه هایی از زندگی روزانه ، مشاغل مختلف و پرندگان و ... که علاوه بر ارزش هنری بار اجتماعی و تاریخی نیز به آن افزوده است.

مرقع گلشن ، در حاشیه تصویر هنرمندان کارگاه های  جهانگیر توسط نقاش معروف هندی «دولت» نقش شده است.