دندانه کردن

دندانه کردن

در رنگرزی ، به دلیل صافی الیاف ، اغلب اوقات رنگ به تنهایی بر روی لیف قرار نمی گیرد و رنگرزان در گذشته بر این عقیده بودند که باید از املاح فلزات جهت ثبات رنگ بر الیاف استفاده کنند و معتقد بودند که این نوع املاح (نمک ها) باعث ایجاد خراش و تولید خلل و فرج هایی در سطح الیاف شده و یا سطح الیاف مضرس (دندانه دندانه) و ناهموار می شود و در نتیجه رنگ به داخل الیاف نفوذ می کند که به این کار « دندانه کردن » می گویند.

معادل دندانه کردن در زبان انگلیسی « Mordant » به معنی ثابت کننده رنگ می باشد.

به طور کلی دندانه کردن فرایندی است که الیاف را آماده می کند تا مولکول های ماده رنگزا را به نحو مطلوب به خود جذب کند و برای گسترش کامل رنگ ها و تثبیت آن ها بر روی پارچه انجام می شود. برای این منظور بیشتر از مواد معدنی همچون زاج استفاده می کنند. گاهی نیز از املاح آهن و مس نیز بهره می برند.

در روزگار کهن ، رنگرز ، زاج سفید طبیعی را با ادرار مخلوط می کرد و آن را می جوشانید ، سپس از خنک شدن ، زاج آمونیوم خالص متبلور می گردید. این شیوه در اواسط سده 15 میلادی به اروپا راه یافت.

دندانه ها دارای دو گونه می باشند : دندانه های معدنی و دندانه های نباتی (گیاهی)

دندانه های معدنی

دندانه های معدنی همان املاح فلزات مختلف می باشند که قابل حل در آّب بوده و در حمام رنگ تشکیل یک نوع ترکیب شیمیایی بین رنگ و لیف می دهد و به همین دلیل آن را واسطه رنگ می نامند. فلزات به صورت املاح اثر متفاوتی بر رنگ دارند و اثرات گوناگونی در ثبات رنگ بوجود می آورندو بر روی الیاف لاک مقاومی تولید می نمایند. املاح فلزاتی که ظرفیت آن ها زیاد است عبارتند از : قلع ⁺⁺⁺⁺Sn ، آلومینیوم ⁺⁺⁺Al ، آهن ⁺⁺⁺Fe ، کروم ⁺⁺⁺Cr ، مس⁺⁺Cu ، کبالت ⁺⁺⁺⁺Co و املاح آن به صورت زاج سفید یا سولفات آلومینیوم So₄)₃Al₂) ، زاج سیاه یا سولفات آهن So₄)₃Fe₂) ، زاج مس یا سولفات مس So₄Cu ، بیکرمات سدیم Cr₂O7Na₂ ، بیکرمات پتاسیم Cr₂O7K₂ و ... .

• زاج سفید 

به سولفات مضاعف آلومینیوم ، « زاج سفید » می گویند ، در آب حل می شود ، انواع مختلفی دارد و استفاده از آن در ایران از قدمت زیادی برخوردار است. هنگام استفاده از زاج سفید بهتر است از آب سنگین استفاده نشود  چون آب سنگین باعث رسوب آن شده و قدرت زاج را کاهش می دهد. همچنین استفاده بیش از حد آن باعث در هم رفتگی و چسبندگی پشم ها می شود.

• زاج سیاه 

سولفات مضاعف آهن است. باعث تیره شدن رنگ ها می شود ؛ به همین سبب در مواردی که رنگ تیره مد نظر است از آن استفاده می کنند. باید همواره به این نکته توجه داشت که هنگام استفاده از زاج سیاه باید مصرف آن کم و مدت زمان توقف در حمام رنگ باید کوتاه باشد.

• زاج سبز

همان سولفات آهن است که به علت رنگ سبزی که دارد به آن زاج سبز می گویند.

• زاج مس (سولفات مس)

به آن کات کبود نیز گفته می شود. از آن برای تهیه رنگ بنفش استفاده می شود. از عیوب آن این است که مقاومت الیاف را کاهش می دهند به همین سبب باید در استفاده از آن بسیار دقت کرد.

• قلع

این ماده به صورت « کلرور استانو » که پودر سفید رنگی است موجود می باشد و برای تهیه رنگ هایی در مایه های زرد و نارنجی کاربرد دارد. استفاده از قلع به عنوان دندانه موجب زبری و شکنندگی الیاف می شود که در هنگام استفاده باید این امر را مد نظر قرار داد.
 

دندانه های نباتی (گیاهی)

دندادنه های نباتی حاوی مواد مازوجی (تانن) بوده مه به عنوان دندانه مورد استفاده قرار می گیرند. مانند سماق ، پوست بلوط ، پوست پسته ، پوست انار و دیگر گیاهانی که دارای تانن می باشند.

دندانه کردن در عملیات رنگرزی معمولا به سه روش انجام می پذیرد :

• رنگرزی قبل از دندانه
• رنگرزی توام با دندانه
• رنگرزی پس از دندانه