رنگرزی

رنگ در زندگی عاطفی و معنوی انسان ها تاثیر انکار ناپذیری دارد. هر رنگ ممکن است تاثیر فرح بخش یا غمناکی را در روحیه بیننده خود ایجاد کند. استفاده از رنگ قدمتی پانزده هزار ساله دارد. در نقاشی های غارهای ماقبل تاریخ ، واقع در اسپانیا و فرانسه ، کاربرد رنگ در زندگی بشر دیده می شود.
دستبافت های سنتی از جمله هنرهایی است که هنر رنگرزی را به نمایش می گذارد. پارچه ها ، گلیم ها ، جاجیم ها و قالی های ایران با الیافی از پشم و ابریشم و رنگ های طبیعی ، جهان رنگین نقش و نگاره ها را به نمایش می گذارند. 

در تعریف رنگرزی می توان چنین گفت که به قرار دادن کالای نساجی (الیاف ، نخ ، پارچه) در محلول رنگ برای مدت معین و درجه حرارت مشخص  « رنگرزی » می گویند. اصطلاح رنگرزی زمانی در مورد پارچه زمانی به کار می رود که تمام سطوح آن یک رنگ گردد.

در رنگرزی سه عامل حائز اهمیت است : رنگ ، پارچه و واسطه ای که سبب جذب پارچه و رنگ به یکدیگر می شودو این واسطه معمولا آب است ؛ چرا که آب است که باعث تورم پارچه می گردد. حلال رنگ نیز نوعی واسطه است چرا که رنگ را تبدیل به مولکول های کوچک تر می کند که در نتیجه این مولکول های کوچک رنگبه سهولت وارد مولکول الیاف می شود. اسید ها ، باز ها ، نمک ها و حتی موادی که سبب سرعت یا کندی جذب رنگ و یکنواختی آن بر روی پارچه می شوداز دیگر واسطه ها به شمار می روند.

از عوامل موثر دیگر در رنگرزی عبارتند از :

• نوع و ساختمان فیزیکی الیاف 
• نوع ماشینی که برای رنگ کردن الیاف بکار برده می شود
• مقدار حرکت محلول رنگ در الیاف یا کششی که بین مولکول های رنگ و الیاف وجود داردو باعث جذب این دو به یکدیگر می شود.

به طور کلی رنگ هایی که در رنگرزی پارچه مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از : رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیایی.

رنگ های طبیعی : ماده اولیه ای که در تهیه رنگ های طبیعی به کار می رود از طبیعت گرفته شده است و خود به سه دسته تقسیم بندی می شوند : 

• رنگ های طبیعی با منشا گیاهی (نباتی)

می توان گفت که از تمام گیاهان رنگ بدست می آید اما باید توجه داشت که رنگ ثبات و صرفه اقتصادی داشته باشد. از زمان های بسیار قدیم از ریشه ، ساقه ، برگ ، پوست و میوه برخی گیاهان برای رنگرزی استفاده می شده است ؛ ریشه روناس ، پوست گردو ، ساقه گیلاس ، برگ کاهو ، اسپرک ، نیل ، پوست انار ، برگ مو و .. در این زمره قرار دارند.

• رنگ های طبیعی با منشا جانوری (حیوانی)

معروف ترین رنگ جانوری به رنگ قرمز است که از حشره ای شبیه به کفشدوزک که بر برگ انجیر هندی زندگی می کند بدست می آید . این رنگ به « قرمزدانه » شهرت دارد.
از نوعی صدف دریایی و از کرمینه هایی که در برکه های راکد آب زندگی می کنند نیز برای تهیه رنگ استفاده می شود.

• رنگ های طبیعی با منشا معدنی (فلزی)

همانطور که از نامش پیداست این رنگ ها از ترکیبات فلزات به دست می آیند و به صورت طبیعی یافت می شوند مانند اکسید آهن (اخرای زرد و سرخ) ، اکسید سرب زرد (مردار سنگ) ، زاج و ... . از این مواد معدنی اصولا برای تثبیت رنگ استفاده می شود که در اصطلاح رنگرزی به این کار « دندانه کردن » می گویند.

رنگ های شیمیایی : در اثر فعل و انفعالات پیچیده شیمیایی که بر روی مواد اولیه طبیعی صورت می گیرد ، رنگ های شیمیایی به دست می آید. این رنگ ها به دو دسته تقسیم بندی می شوند :

• رنگ های شیمیایی قابل حل درآب ؛ شامل رنگ های اسیدی ، رنگ های بازیک ، رنگ های مستقیم (Direct) ، رنگ های کرومی و رنگ های پری متالاریزه.

برای رنگرزی با این گونه رنگ ها پارچه را در محلول رنگی قرار داده و برای تسهیل در کار می توان کمی آن را حرارت داد. هنگام رنگرزی بین مواد شیمیایی رنگ و الیاف ، ترکیب جدید شیمیایی ایجاد می شود که بنا به حساسیت های الیاف به نوع رنگِ مورد استفاده ، این ترکیب کم و بیش مقاوم می باشد. در بعضی موارد رنگ های قابل حل در آب را با مواد ثابت کننده رنگ مخلوط می کنند که این رنگ ها در موقع ترکیب با مولکول های الیاف به رنگ های غیر قابل حل در آب تبدیل می شود ؛ مانند آلیزارین.

• رنگ های شیمیایی غیر قابل حل در آب ؛ شامل رنگ های خمی ، رنگ های ظاهر شونده (نفتی) ، رنگ های دیسپرس یا پراکنده (Disperse) ، رنگ های راکتیو یا واکنشی (Reactive) و مشگی آنیلین.

برای رنگرزی با این گونه رنگ ها از مواد اضافی که به طور موقت آن را قابل حل در آب می کند استفاده می کنند.به این ترتیب که پارچه را در محلول قرار داده و سپس عملیات دیگری بر روی آن انجام می شود تا مواد رنگی جذب شده در الیاف دوباره به همان شکل اولیه خود یعنی غیر قابل حل در آب در آید ؛ مانند نیل. بعضی از رنگ های شیمیایی غیر قابل حل نیز پس از فعل و انفعالات شیمیایی که بر روی پارچه انجام می گیرددر الیاف نفئذ می کنند ؛ مانند انیلین.

تا پیش از سال 1840 میلادی که هنوز رنگ های مصنوعی یا شیمیایی تولید نشده بود از رنگ های طبیعی برای رنگرزی استفاده می شد.

مقایسه استفاده از رنگ های طبیعی و مصنوعی

رنگرزی با مواد رنگزای مصنوعی و شیمیایی بر خلاف مواد رنگزای طبیعی که هیچ ضرر و زیانی برای رنگرز و همچنین محیط زیست ندارد باعث بروز عوارض پوستی و تنفسی برای رنگرز شده و پساب آن نیز برای محیط ریست بسیار مضر است.
رنگ های طبیعی با الیاف طبیعی هم خوانی و هماهنگی دارد ؛ گرچه در آغاز تا حدودی کدر و دارای جلوه کمی می باشند اما با گذشت زمان و در اثر شستشو درخشان شده و جلوه ای بیشتری پیدا می کنند. اما رنگ های مصنوعی در آغاز حالتی فلز گونه و جلوه ای تند داشته که با گذشت زمان کدر می شود. هر چه میزان ناخالصی این رنگ های شیمیایی بیشتر باشد میزان پریدگی رنگ الیاف نیز بیشتر است.
باید به این نکته اذعان داشت که یکی از ویژگی های منسوجات ایران از گذشته تا به امروز که باعث شهرت جهانی آن شده ، ویژگی های رنگ آن است که با استفاده از رنگ های طبیعی و الیاف طبیعی حاصل شده است. درخشش و لطافت رنگ پارچه های زربفت و قالی های دستبافت ایران ، با گذشت سالیان متمادی هنوز هم خیره کننده است و چشم بیننده را به رنگین کمان رنگ ها در باغ ایرانی هدایت می کند.