روناس

روناس

روناس با نام علمی Rubia tinctorum گیاهی علفی است که به دلیل رنگدانه قهوه ای ، قرمز و زرد در ریشه هایش از دیرباز در رنگرزی به کار گرفته می شود. مهم ترین رنگ سرخ برای مصرف قالی روناس است. این رنگ از ریشه بوته روناس که بلندی بوته اش به یک متر می رسد به دست می آید.
این رنگ در سه هزار سال ق.م در دره سند و در شهر موهنجودارو شناخته شد و از آنجا به خاور میانه ، سپس به آسیای مرکزی و در دوره های بعد به روسیه راه پیدا کرد. یونانی ها و رومی ها نیز از روناس استفاده می کردند اما در زمان فرمانروایی رومی ها استفاده از این رنگ در اروپا از بین رفت تا این که در جنگ های صلیبی این رنگ دوباره به اروپا راه پیدا کرد و به عنوان قرمز ترکی معروف شد. هلند نیز یکی از تولید کنندگان مهم روناس بود.  فرانسه برای این که خود را از واردارت روناس از هلند رهایی بخشد ، شخصی به نام جی-آلتن که یکی از ارامنه اصفهان بود را به کار گمارد و صنعت روناس را در آوینیون به راه انداخت.
در ایران این گیاه در شهرهای تبریز ، خوی ، ارومیه ، دیلمان ، اراک ، اطراف دماوند و استان یزد می روید.

ژان باتیست تاورنیه ، بازرگان و جهانگرد فرانسوی که در زمان صفویه بارها به ایران سفر کرده ، در مسیر سفرش به ایران به شهر کوچکی به نام اسد آباد در اطراف رود ارس اشاره کرده که روناس در آنجا کشت می شده است : « در ایران و هند درآمد تجاری عمده ای از آن می کنند ... آن رنگ قرمزی که پارچه های هند و سرزمین مغول بزرگ را زینت می دهد از همین ریشه است ، اگرچه تکه های بلند از زمین بیرون می آورند اما کوتاه به اندازه یک دست قطع می کنند تا در کیسه هایی که این متاع را به خارج حمل می کنند بهتر گنجانده شود. وقتی کشتی هایی که از هندوستان به هرمز می آیند در بازگشت همه بارشان را از این کالا بارگیری می کنند بسیار تماشایی است ؛ کاروان هایی دیده می شود که همه بارشان روناس است و این ریشه چنان به سرعت رنگ پس می دهد و قرمزش تند است که یک کشتی هندی که بار روناس داشت ، هنگامی که به دلیل غفلت کارگران در تنگه هرمز شکسته شد ، خود من حاضر بودم که در ساحل دریا کیسه های روناس روی آب موج می زد و تا چند روز آب در طول خط ساحل قرمز بود.»

ژان شاردن ، جهانگرد و فیلسوف فرانسوی که او نیز در دوره صفوی به ایران سفر کرده است در نوشته های خود به فراوانی روناس در ایران و کاربرد آن در نقاشی و رنگرزی اشاره کرده است. سر جان مک دونالد کینیر ، سیاستمدار و جهانگرد اسکاتلندی که در زمان فتحعلی شاه قاجار به ایران سفر کرد ، به کشت روناس در بلوچستان اشاره کرده است.

طرز تهیه روناس در ایران

پس از این که گیاه روناس دو ساله شد ، در پاییز پس از ریختن برگ ها ، ریشه آن را بیرون آورده ، خشک کرده و می کوبند تا پوست و متعلقات آن جدا شود و سپس آن را می سایند تا نرم شود. سپس آن را با اسید سولفوریک و آب سرد مخلوط می کنند. در مرحله بعد آن را با کربنات سدیم و آب شسته تا مانده مواد اسیدی آن از بین برود.
در واقع قدرت رنگی ریشه روناس با مدت زمانی که در خاک می ماند نسبت مستقیم دارد. رنگرزان کهنگی و تازگی روناس را از طعم و رنگ آن تشخیص می دهندو طعم ریشه جوان شیرین و طعم ریشه پیر ، گس و تلخ است. در واقع ارزش رنگدهی این گیاه از سال دوم شروع شده و تا سال هفتم رنگدهی قابل قبولی دارد و از سال نهم ارزش رنگ دهی خود را به طور کلی از دست می دهد. ریشه گیاهان هفت ساله مقدار و رنگ بیشتری دارد و به رنگ لاکی و ارغوانی سیر است ، ریشه چهار و پنج ساله به رنگ قرمز شاد ، و ریشه سه ساله به رنگ نارنجی تیره و قرمز آجری می باشد.
زیستگاه این گیاه تاثیر فراوانی در کیفیت رنگدهی آن دارد ؛ ریشه روناسی که در مناطق سردسیر می روید ، لاکی ژرف پرمایه ای را پدید می آورد که از روناس مناطق معتدل و گرمسیری به دست نمی آید. به همن دلیل است که رنگ لاکی خراسان و آذربایجان و مناطق سردسیر کرمان و بوانات کرمان کیفیت بارز و چشمگیری دارد.
این گیاه دارای جوهر یاقوتی رنگی است که وقتی نم دار شود تبدیل به شکر آلیزارین می شود. آلیزارین مهم ترین ترکیب رنگی موجود در ریشه روناس است. این ماده رنگی درون شیره سلولی به رنگ زرد است اما در مجاورت هوا به رنگ قرمز در می آید. این ماده رنگی وقتی با زاج خالص مخلوط شود رنگ قرمز زیبا و ثابتی به دست می آید. برای ایجاد رنگ های گوناگون روناس را با مواد دیگری ترکیب می کنند به عنوان مثال از ترکیب زاج آهن (زاج زرد) به آن رنگ قرمز قهوه ای حاصل می شود. اگر به ریشه روناس دوغ اضافه کنند رنگ قرمزی با درخشندگی بسیار به دست می آید که به این رنگ دوغی می گویند.
همچنین گاهی مواد اسیدی یا قلیایی را به مخزن رنگ ریخته تا ماده رنگی متفاوت و دلخواه را به خود بگیرد. به عنوان مثال در قدیم آب رودخانه را که تا حدی قلیایی است برای تولید پشم هایی به رنگ مایل به بنفش و گاهی مواد اسیدی را برای تولید رنگ مایل به زرد به مخزن می افزایند.
رنگ قرمز روناس ، مطلوب ترین رنگی بود که بیشتر ایرانیان در ترمه بافی و قالی بافی از آن استفاده کردند و شال های قرمز روناسی که شال لاکی نامیده می شود که از مرغوب ترین شال ها به شمار می روند. لاکی در زبان فارسی امروز مترادف قرمز است اما خود لاک ماده ایست که با ادغام پودر ریشه روناس با زاج به دست می آید.

از روناس برای رنگرزی خامه قالی ، رنگ کردن پارچه ، کاغذ استفاده می شود حتی از آن برای مصارف آرایشی نظیر رنگ کردن ابرو نیز استفاده می کنند.
امروزه آلیزارین که مهم ترین ماده رنگی روناس است به صورت صنعتی در آلمان ، هلند و چند کشور دیگر تولید شده و به ایران وارد می شود. این ماده در رنگ آمیزی پارچه های قلمکار کاربرد فراوان دارد. متاسفانه با واردات این مواد شیمیایی ارزان به کشور ، روبروز استفاده از رنگ های طبیعی کاهش می یابد.