چلیپا
چلیپا
چلیپا نوعی ترکیب و منظم ترین فرم کلاسیک و علمی هنر است. در لغت به معنای صلیب است اما در خوشنویسی به نوشتن دو بیت شعر (گاه بیش از دو بیت) با زاویه ای 45 درجه نسبت به خط افق اطلاق می شود. شاید هم علت نام گذاری این فرم به دلیل عمود بودن خط بر قطر کاغذ باشد.
ترکیب چلیپا یکی از پرکاربردتربن قالب ها و شیوه های نگارش در خوشنویسی به ویژه ایران است و مورب نوشتن دو بیت یا چهار مصراع از شعری با مضمونی واحد در یک صفحه مستطیل شکل است. به این صورت که باید چهار سطر شعر را که ممکن است از نظر هندسه حروف و کلمات ، ناموزون و ناهمگون باشد در مجموعه ای تناسب بخشند ، ضمن آن که در مجموع و در هر چهار سطر ، نسبت های مشترک چون زنجیره پیوستگی داشته باشند و در آن همه اصول زیبایی رعایت شود.
این ترکیب مهم ترین ابزار بیان قدرت و خلاقیت هنرمند است. سطرهای چلیپا به مثابه فصول مدون و به هم پیوسته کتاب می ماند. نظم دقیق ریاضی حاکم بر چلیپا را فقط با کثرت مشق و استمرار تجربه می توان بدست آورد.
در یک قطعه چلیپا ، چهار مثلث برابر در چهار گوشه صفحه حاصل می شود که به آن ها لچک می گویند.
لچک در ترکیب چلیپا
به طور کلی در چلیپا نویسی تمامی قواعد خوشنویسی باید در نهایت قدرت و ظرافت اعمال شود.
در ترکیب چلیپا ، طول و جای کشیده ها باید از هماهنگی خاصی برخوردار باشد. در این ترکیب اگر طول سطر کوتاه باشد باید از کلمات کشیده بیشتری استفاده نمود و اگر طول سطر بلند باشد باید از نیم مد ها و جایگذاری حروف بر روی حروف دیگر استفاده کرد تا طول سطر بلند تر نشود. در چلیپا باید طول سطرها با هم برابر شوند. باید کوتاه ترین سطر را در بلندترین اندازه اش در نظر گرفت و آن را به عنوان سطر الگو مقیاس قرار داد و مابقی سطر ها را با آن هماهنگ نمود.
اندازه قلم در چلیپا 1.5 تا 2.5 میلیمتر است.
در نگارش چلیپا باید به نکات زیر توجه داشت :
- در چلیپا برخلاف سطر نویسی و کتابت می توان کشیده های سطر را زیر هم نوشت.
- تناسب و نظمی هندسی و دقیق باید بین کشیده های سطرها برقرار باشد.
- تناسب مشابهی باید بین دوایر سطرها و سایر حروف و کلمات برقرار باشد.
خوشنويسان قرن حاضر در ايران، از نمونه‌هاى تاريخى چليپا و تجربيات خويش ، برای ترکیب چلیپا تقسيم بندی هاى گوناگونى را در نظر گرفته اند كه مورد توافق همه خوشنویسان نيست. این تقسيم بندی ها عبارتند از :
- انواع چليپا براساس ساختار كرسى سطرها ، كه عبارت‌اند از : چليپاى ساده ؛ چليپاى مُرَدَّف (تفاوت آن با چليپاى ساده در اين است كه همه سطرها از يک جهت آغاز می‌شوند) و چليپاهاى مركب، كه از تركيب چليپاهاى ساده يا مردّف پديد می آيند و صورت هاى متنوعى به دست می دهند، مانندِ چليپاى گيسو و چليپاى گردان.
- انواع چليپا بر پايه تركيب حروف و عبارات در سطرها ، كه عبارت‌اند از :
- چليپاى ساده (موافق) : در هر سطر يک كشيده (مَد) قرار می گيرد و تمامى چهار كشش از انواع كشيده‌هاى اصلى (مدّاتِ حقيقى) محسوب می شوند، مانند «ب» كشيده و «س». بهترين حالت قرار گرفتن كشيده‌ها در چليپا، روبروى هم بودن آن ها است يا اينكه مَدِّ سطر دوم، به نسبت سطر اول ، اندكى به سمت راست متمايل شود.
- چليپاى غيرهمگون (ناموافق) : برخلاف نوع ساده (موافق)، كشيده در مصراع دوم در سمت چپ و نزدیک به انتهاى سطر واقع است.
- چليپاهاى همساز (داراى رديف شعرى) : انتهاى مصراع هاى 1 و 2 و 4 آن ها به يک شكل است
- چلیپاهایی با چند کرسی در هر سطر : در چلیپاهایی كه طول هر سطر آن (به لحاظ تعداد كلمات در سطر) متعادل و متوسط باشد، ميانگين فاصله بين سطور ده تا دوازده نقطه ، از نقطه معيار خواهد بود (نقطه معيار هر قلم عبارت است از نقطه كاملى با طول و عرض مساوى، كه با زبانه هر قلم بر كاغذ ايجاد می شود). در چليپاهايى كه طول سطرهاى آن بلند است، فاصله مذكور تا پانزده نقطه نيز به زيبايى اثر نقصانى وارد نمی آورد.
بعضی از حالات قرار گرفتن و تقابل کشیده ها در ترکیب چلیپا
