ترکیب در قواعد خوشنویسی

ترکیب

ترکیب ، آمیزش و در کنار هم قرار گرفتن هماهنگ و دلپذیر حروف ، کلمات ، جمله‌ها و سطرها با یکدیگر است به گونه‌ای که از حسن ترکیب برخوردار باشد. قاعده ترکیب یا هماهنگی از پیچیده ترین نکات است که با عنوان نکات ابتدایی و طبقه بندی شده شروع شده و در تمام طول هنر آموزی در هر قدم و مرحله نکته تازه ای برای هنرور جلوه گر می شود و بهتر است اینطور بگوییم که برای ترکیب نهایت وجود ندارد.

ترکیب در هنر خوشنویسی به دو دسته جزئی و کلی تقسیم می شود که ترکیب جزئی نیز خود به دو قسمت (یک حرف و یک کلمه) تقسیم بندی می گردد.

• ترکیب یک حرف : منظور از ترکیب یک حرف این است که اتصالات و سطح و دور و قوت و ضعف را طوری در کنار هم قرار دهیم که یک حرف پدیدار گردد ؛ مانند حرف «س» یا «ق» که باید گردش ها و شکل هایی را در کنار هم قرار دهیم تا شکل کامل را به خود بگیرد.
• ترکیب یک کلمه : ترکیب حروف برای ساختن یک کلمه به ترتیبی که حروف را طوری بهم وصل کنیم که یک کلمه پدیدار گردد. مراد از ترکیب کلی ، چگونگی بهم پیوستن حروف و کلمات است به ترتیبی که حداقل یک سطر حدود یک مصراع شعر را بسازد.

نکاتی مربوط به ترکیب کلی 

• در یک سطر حداقل یک کشیده و حداکثر دو کشیده می تواند نوشته شود.
• دو کشیده نباید در کنار هم باشند و یا این که روی هم سوار شوند مگر در مراحل تخصصی خط
• در اول و آخر سطر از کشیده استفاده نشود.
• در صورتی که آخر سطر کشیده شده باشد باید آن را بالای سایر حروف و کلمات ماقبل آن کشیده قرار داد به گونه ای که حدودا دو الی چهار نقطه کشیده بیرون بماند.
• آخرین حرف یا کلمه سطر بالاتر از سایر حروف و کلمات قرار گیرد.
• فاصله هر حرف یا کلمه از یکدیگر باید حدودا برابر یک نقطه همان قلم باشد.
• بهتر است جای کشیده (مد) در وسط یا نزدیک به وسط سطر باشد.

ترکیب از اهمیت خاصی برخوردار است به طوری که رعایت نکردن آن باعث از هم گسیختگی ساختار کلی خط می شود و به زیبایی آن لطمه می زند. اگر از دید زیبایی شناسانه به خط نستعلیق نگاه کنیم در می یابیم که ترکیب ، دربرگیرنده چند قاعده دیگر خوشنویسی مانند کرسی و سواد و بیاض و خلوت و جلوت^[1] و حتی قوت و ضعف است. از این رو اگر سطری از کرسی موزون و متناسبی برخوردار باشد از ترکیب صحیحی برخوردار است و همچنین اگر حرف یا کلمه ای را درست و به جا در کنار حرف یا کلمه ای دیگر قرار دهیم در می یابیم که ترکیب جزیی آن ها رعایت شده است. به عبارت دیگر ، ترکیب فضاهای پر و خالی (سیاه و سفید) یک حرف یا یک کلمه یا یک سطر ، که سواد و بیاض خوانده می شود ، جزیی از ترکیب است و یا بهتر است بگوییم این قواعد با ترکیب رابطه ای بسیار نزدیک دارد.

نکاتی مربوط به ترکیب دو سطر زیر هم

• باید سطر دوم درست از زیر نقطه شروع سطر اول آغاز شود و در زیر سطر اول نیز پایان پذیرد. در واقع دو سطر باید هم عرض و هم اندازه باشند.
• کشیده های دو سطر مگر در آخر سطر نباید زیر هم قرار گیرند ، چون وجود دو کشیده در یک نقطه دو سطر باعث می شود فضای خالی در دو سطر نمود بیشتری پیدا کند.
• وجود کشیده در آخر سطر ، مشروط بر این که بالای حروف و کلمات ما قبل باشد ، ایرادی ندارد. به این ترتیب ممکن است در آخر هر دو سطر دو کشیده داشته باشیم.
• رابطه ای منطقی و ریاضی بین حروف و کلمات دو سطر برقرار باشد ، به خصوص بین کشیده ها و تعداد دوایر.
• فاصله دو سطر از هم باید حدود 12 تا 15 نقطه قلم باشد ؛ به این ترتیب که اگر سطرها متشکل از کلمات با ارتفاع بلند مانند کلماتی که با «ک» شروع و به «م» ختم می شود نباشند و دوایر آن ها نیز محدود باشد ، فاصله 12 نقطه کافی است. این فاصله به ضرورت وجود کلمات بلند ممکن است تا 15 نقطه افزایش پیدا کند.
• گاه بر حسب ضرورت و یا تفنن و یا وضع زیبایی بیشتر می توان سطر دوم را کمی داخل تر از سطر اول شروع کرد.

پانویس

1. خلوت و جلوت : پنهان و آشکار ؛ در خوشنویسی به شلوغی و خالی بودن در یک سطر و یا یک صفحه جلوت و خلوت گفته می شود از این رو باید در تناسب کشیده ها باید نظمی دقیق و ریاضی گونه را رعایت کرد.