گلیم بافی

تاریخچه گلیم بافی

انسان ها از زمان های کهن از پوست حیواناتی که شکار می کردند به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغییرات جوی و نیز به عنوان زیر انداز استفاده می کرده و به تدریج با رواج دامپروری و دست یافتن به پشم حیوانات، بافندگی نیز رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد. در غارهای جنوب شرقی دریای مازندران (غارکمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر) آثاری پیدا شده که پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به اثبات می رساند. لازم به ذکر است تکه پارچه ای 8000 ساله بافته از موی بز در کرانه های دریای مازندران و پارچه کتانی 6000 ساله ای هم از شوش به دست آمد.

گلیم بافی مقدمه ای برای بافت فرش بوده است. تاریخ آغاز قالی بافی را به 2000 الی 1500 قبل از میلاد تخمین زده اند می توان گفت تاریخ آغاز گلیم بافی حدود 5000 الی 3000 پیش از میلاد بوده است. قدیمی ترین گلیم بافته شده در مصر به دست آمده. آثار به دست آمده در آرامگاه فراعنه مصر 2500 سال قبل از میلاد نشان از وجود گلیم در آن زمان دارد. اما با همه این ارزیابی ها نمی توان تاریخ دقیقی را برای گلیم ارائه نمود.

تعریف:

گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با به هم بافته شدن تاروپود به یکدیگر ایجاد میشود. معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود. این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان، گیلیم در اوکراین، بداس در قفقاز، لیاط در سوریه و لبنان، چیلیم در رومانی و همچنین در کشورهای ترکیه، لهستان، مجارستان و عربستان با نام کیلیم خوانده میشود.

گلیم ها عموما با نقوش شکسته (هندسی) بافته میشوند. این نقوش بیشتر شامل لوزی، سه گوش، چهار گوش، انواع گل، بوته، ترمه، شش گوش، انواع حیوانات اهلی، درنده و نیز بسیاری از نقوش دیگر می شود. در کشورهایی مانند هند، چین، افغانستان، پاکستان و دیگر کشور های خاورمیانه بافت گلیم صورت می گیرد.در کشور ایران بیشتر گلیم ها در استان های فارس، مشهد، کردستان، یزد، اردبیل، گرگان، کرمان، بلوچستان، آذربایجان و...بافته می شوند.

انواع مصارف گلیم در یک نگاه

گلیم مناطق مختلف ایران

گلیم ایل سون ( شاهسون )، گلیم لری، گلیم هرسین، گلیم بلوچ، گلیم خمسه، گلیم سنه، گلیم قشقایی، گلیم افشار، گلیم پارچه ای، گلیم زرند، گلیم ترکمنی

طرح های فرش گلیم ایران

دستگاه های بافت گلیم

به طور کلی دستگاه های بافت چهار نوع می باشند :

1) گلیم ساده باف دستگاه گلیم ساده باف از یک کجو و چوب کمکی تشکیل شده و گلیم به طور یکنواخت روی آن بافته می شود. پشت و روی این نوع گلیم یکسان بوده و هر دو روی آن قابل استفاده است.

2) گلیم چرخی باف دستگاه گلیم چرخی باف دارای چهار کجو است. هر کجو به وسیله کمان هایی جا به جا می شود. در این نوع بافت پود از لا به لای تمام تارها رد می شود. بافت به صورت یکسانی پیش می رود. در پشت گلیم پودهای اضافی روی هم قرار می گیرند و به این علت حاصل کار، گلیمی محکم و ضخیم با پشت و روی متفاوت خواهد بود که فقط یک روی آن قابل استفاده است.

3) جاجیم باف دستگاه بافت جاجیم دارای چهار کجو و چند کمان است. تفاوت اساسی بین جاجیم و سایر انواع گلیم، رنگی بودن تارهای آن است که مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند. پشت و روی جاجیم همانند گلیم ساده بافت یکسان است.

4) گلیم سوزنی (سوماک) دستگاه گلیم سوزنی دارای یک کجو است و به طور کلی از نظر ظاهر به دستگاه بافت گلیم ساده شباهت دارد. در این بافت پودهای اضافی در پشت گلیم به صورت آزاد باقی می ماند. بافت این نوع گلیم در میان عشایر بسیار معمول است. اغلب برای تزئین مورد استفاده قرار می گیرد.

کوسن بافته شده از جنس گلیم

انواع بافت های گلیمی ایران

1) شیریکی پیچ (شیرکی پیچ) : ظاهری شبیه قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می شود و بر خلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نمایاندن نقوش آن می شود، پود تنها باعث اتصال تارها به یکدیگر و در پشت گوشت (پرز) گلیم مخفی است و قابل رؤیت نیست. نقوش شیریکی پیچ از محدوده هندسی بالاتر می رود و گاه توازن و هماهنگی را از ترکیب نقوش غیر متقارن به دست می آورد. نقش بوته جقه در میان نقوش شیریکی پیچ دیده می شود که دو گل گرد در میان آنها تعبیه شده که نسبت به یکدیگر متقارن اند. حاشیه ها اغلب زنجیره ای و مرکب از یک شکل هندسی مکررند که بین دو خط موازی قرار می گیرند. این حاشیه ها را حاشیه های چرخی می نامند. نقوش دیگری که در بافت این محصول رواج دارند عبارتند از: قارا، گل شاه عباسی، گل کرمانی و جفت گل. رنگ های انتخابی بافندگان شیریکی پیچ معمولاً رنگ های تیره است. یک نوع حاشیه دیگر، حاشیه وکیلی است که در گل های گرد وسط دایره های کوچک درون گل معمولاً به رنگ قرمز و زمینه آن به رنگ سبز است.

2) وَرنی : ورنی گلیمی فرش نما است که بدون نقشه و به شکل ذهنی توسط زنان و دختران دشت مغان و عشایر حومه اهر، ارسباران و مشکین شهر (در استان آذربایجان شرقی) تولید می شود. تولید ورنی عموماً در نقاط قشلاقی انجام می گیرد و نقوشی که بر روی آن نقش می بندد نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است. بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تأثیر گرفته و نقوش عمده حیوانات عبارتند از گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محل که به صورت ساده هندسی بافته می شوند. رنگ های ورنی، زمینه ای لاکی، سرمه ای، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن با نقوش حیوانات در وسط و حاشیه ای حداکثر به عرض 20 سانتی متر در طرفین دارند.

3) گلیمچه : نوع دیگری از گلیم های ایرانی است که در بیجار و روستاهای اطراف سنندج با استفاده از شیوه بافت و مواد اولیه دیگر انواع گلیم تهیه می شود. تفاوت آن با گلیم های معمولی کوچک بودن آن است و نقوش آن نیز متنوع تر از گلیم است، چنانچه گلیم های کردستان اکثراً دارای اشکال ساده و نقوش آن بیشتر به صورت خطوط افقی است؛ در حالی که گلیمچه های کردستان غالباً دارای نقوش متنوع هستند. در روستاهایی از بخش های ساری نوعی گلیمچه با تار پنبه ای و پود پشمی در ابعاد 70 × 110 سانتی متر بافته می شود که در سال های اخیر متقاضیان زیادی داشته است (گلیمچه متکازین).

4) زیلو : در اغلب مناطق روستایی با نخ پنبه ای بافته می شود و بیشتر به عنوان زیرانداز تابستانی مورد استفاده قرار می گیرد. در بیشتر نقاط، زیلو با دستگاه های بافندگی بافته می شود، ولی در مناطق روستایی شهرهای تهران ، ساوه ، کاشان و یزد به شیوه بافت گلیم بافته می شود. ظاهری زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقایسه با دیگر انواع گلیم نیست. عمده ترین ماده اولیه زیلو بافی را نخ پنبه ای تابیده شده تشکیل می دهد و معمولاً 6 تا 8 نخ یک لا در کنار یکدیگر قرار می گیرند و تابیده می شوند و به مصرف پود می رسند.

5) پِلاس یا پالاس : ظاهری شبیه گلیم درشت بافت دارد و در برخی مناطق از جمله یزد تولید می شود. تار و پود آن از پنبه است و در اندازه 250×350 سانتی متر بافته می شود.

6) مَسنَد : در روستاهای بخش نمین شهرستان اردبیل نوعی گلیم با ابعاد کوچک (100×150 سانتی متر) بافته می شود که مسند نام دارد و سابقه بافت آن در این محل به 50 سال می رسد. مسند دارای طرح های محلی بوده و از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.

7) جُل : در جل نقوش به صورت سوزن دوزی است که پس از اتمام بافت زمینه ای ساده بر روی آن دوخته می شود. این نوع بافت ها از یک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل برای پوشاندن چهار پایان عرق کرده استفاده می شود.

8) سجاده : فقط برای نمازگزاری بافته می شود و نقشی نزدیک به نقش محرابی قالی دارد و به دلیل کوچکی و سبکی حجم آن نمازگزار می تواند آن را با خود حمل کند.

9) چیق : در بیشتر ایلها برای دیوار چادر با قسمت کردن چادرها به کار برده می شود. چیق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زیبایی را دارند. نقوش خاص چیق ها به دلیل واحد درشت بافت که در چیق یک نی است همان نقوش سنتی گلیم هاست که بنا به روش بافت تغییر کرده است.

10) کوچه : نوعی زیر انداز به معنی نمد سفید یا خاکستری رنگ است که برای پوشاندن دیوار چادرها از آن استفاده می شود.

11) اِنسی : قالیچه خاصی که اثاثیه را با آن می بندند.

12) مَفرش : مفرش نیز برای بستن اسباب خانه از قبیل رخت خواب و سایر ضروریات زندگی و مسافرت مورد استفاده است و اکنون فقط در ایل هایی که هنوز به زندگی کوچ نشینی خود ادامه می دهند وجود دارد.

13) جَوال : کیسه های بزرگ و (توبره) یا توربا است. این کیسه ها را چادر نشینان به دیوار می آویزند. جوال به نوعی انبار آذوقه است.

14) خورجین : بافته هایی است که چادر نشینان همراه خود دارند.

ابزار اصلی گلیم بافی

1) دار : مهمترین وسیله و ابزار کار گلیم بافان دار است .دار یا همان چهارچوبی که گلیم روی آن بافته می شود دو نوع است:

1. دار عمودی یا ایستاده
2. دار افقی یا خوابیده

از دار افقی خوابیده بیشتر در مناطق عشایری کشورمان استفاده می شود ، عشایر به دلیل کوچ نشین بودن و حرکت مداومی که دارند دارهای افقی که به راحتی قابل حمل است استفاده می نمایند .ولی بافندگان روستایی و شهری یعنی آنان که یکجا نشین بوده و دارای زندگی ثابت و غیر متحرک هستند معمولاً از دارهای عمودی استفاده می کنند. با این حال در بسیاری از مناطق روستایی کشور دارهای افقی رایج می باشد.در برخی از مناطق عشایری از جمله آذربایجان شرقی از دار عمودی بهره می گیرند.

2) دفتین : برای استحکام بخشیدن به درگیری الیاف تار و پود گلیم معمولاً از وسیله ای به نام دفتین استفاده به عمل می آید و بافنده پس از گذراندن هر پود افقی از لابه لای تارهای عمودی با کمک آن ضرباتی بر قسمت بافته شده می اورد تا درگیری تار و پود و عمل بافت صورت گیرد.جنس دفتین های مصرفی معمولاً آهن است و از تعداد هفت تا ده تیغه آهنی نازک به عرض دو و طول بیست سانتیمتر تشکیل می شود در برخی مناطق کشورمان بویژه در روستاههای استان کرمانشاه برای ایجاد درگیری تار و پود و نقشهای کوچک و نیز نقوش حاشیه گلیم از ابزاری چوبی یا فلزی به نام سوک استفاده می شود که شکل ساختمانی و اندازه آن متفاوت است.

3) قیچی : قیچی گلیم بافی از نظر ساختمان و طرز کار شبیه قیچی قالی بافی است و از دو تیغه تشکیل شده است که به وسیله پرچ با پیچ به هم متصل می گردند و حول منطقه ای باز و بسته می شوند.

مراحل بافت گلیم

نخستین مرحله بافت گلیم چله کشی است. برای این منظور بعد از انتخاب دار ابتدا دو رشته طناب با فواصل دلخواه به موازات زیر دار دستگاه گلیم بافی بسته می شود که در اصطلاح چله کشی با عنوان زه دار مورد استفاده قرار می گیرد سپس سر نخ پنبه ای که دارای ظرافت یا ضخامت مورد نظر بوده و قبلاً به صورت گلوله در آمده به منتها الیه سمت راست یا چپ زیر دار گره زده می شود آنگاه گلوله نخ را از پشت اولین زه دار و از جلوی دومین زه دار عبور داده و از روی سردار به پشت می برند و از زیر دار خارج می کنند.

بعد از چله کشی نوبت به بستن کوجی می شود که قطعه چوبی استوانه ای شکل به قطر تقریباً چهار سانتی متر و طولی معادل عرض گلیم بافی است.

عمل زنجیر بافی در قبل از بافت گلیم صورت می گیرد و به بافنده امکان می دهد تا عمل بافت با سرعت بیشتری انجام گیرد.

بعد از پایان چله کشی لازم است ترتیبی انجام گردد که چله های دوانده شده در جای خود ثابت بمانند؛ زیرا در حین بافت به دلیل آنکه برای ایجاد تراکم در بافت و بیشتر فشرده شدن پودها بر قسمت بافته شده ضربه وارد می شود و معمولاً بر اساس طرح، ضربات دفتین فقط بر چند چله وارد می آید و موجب اشکالاتی خواهد شد یکی از روش های معمول جهت پیشگیری از بروز این اشکال این است که روی چله ها مقداری چسب مالیده می شود تا چله ها نتوانند حرکت کنند. هر چه قدر لایه نخ کمتر باشد کیفیت گلیم بافته شده بهتر می باشد.

گلیم های متوسط معمولا دارای ابعاد یک متر در دو متر، مسندها ۱۵۰در۱۰۰ و پادری ها در ابعاد ۹۰در۶۰ می باشند. گلیم های ایرانی به دو روش: کرباس و صوفی نیز در دارهای عمودی یا ایستاده، افقی یا زمینی بافته می شوند.

گلیم بافی

نحوه بافت

تولید گلیم معمولاً با بافت چند رج ساده که نزد بافندگان به گیس بافی شهرت دارد آغاز می شود. برای این کار حدود ۱۵ تا ۱۶ سانتیمتر از ابتدای چله ها به منظور ریشه در نظر گرفته شده است و سپس مقداری از گلیم با نخ از نوع چله به صورت یکی در میان بافته می شود.

گاهی نیز بافندگان برای این قسمت از نخهای رنگی استفاده می کنند و عمل بافت را به صورت دو تار از رو و دو تار از زیر انجام می دهند و بعد از بافت هر رج بطور ساده دو رج نیز بافت زنجیره ای به ابتدای گلیم می افزایند و به دنبال آن عمل اصلی بافت را انجام می دهند بعد از قسمت زنجیره ای گلیم بافت اصلی آن انجام می پذیرد و بافنده طبق نقشه یا اثر ذهنیات خود، نخ های رنگی را که قبلاً به صورت گلوله درآمده از لابه لای تارهای گلیم عبور می دهند.

لازم است برای هر رج بافته شده دفتین زده شود روش صحیح دفتین زدن در گلیم بافی اهمیت زیادی دارد برای این کار لازم است بافنده دسته دفتین را طوری نگه دارد که فاصله آرنج تا مچ دست کاملاً افقی قرار گیرد و دفتین با حرکت مچ دست بالا و پایین برود. لازم به ذکر است که تارهای گلیم که معمولاً از نخ پنبه ای است همیشه کمی بیشتر از اندازه گلیم بریده می شود.

ویژگی های کیفی گلیم

برای تشخیص مرغوبیت گلیم ، باید نکات اشاره شده ذیل را مورد توجه قرار داد :

• مهم ترین مساله در یک گلیم خوب و مرغوب ، ثبات رنگ است. گلیم‌هایی که خامه‌ آن به طرز صحیح رنگرزی نشده و دوباره شسته نشده باشد به آسانی رنگ خود را از دست می دهد. برای حصول اطمینان از ثبات رنگ گلیم ، پارچه‌ سفید نمناکی را محکم روی قسمت‌های رنگی آن می کشند ؛ اگر پارچه سفید رنگی شد موید این است که گلیم از ثبات رنگی برخوردار نیست. 
• هرچه پودهای بیشتر و متراکم تری داشته باشد، از مرغوبیت بیشتری برخوردار است. برای آگاهی از میزان تراکم و فشردگی پودها ، با دو دست قسمتی از آن را به طرفین می کشند. گلیم‌های کم پود و دارای بافت غیر متراکم به آسانی باز شده و به اصطلاح معروف، «کِش» می آید. همچنین این که در بافت گلیم به طور معمول از نخ پنبه ای سفید رنگی به عنوان تار استفاده می شود ، چنانکه پودها را به صورت فشرده به هم نبافند ، تارها به صورت دانه‌های سفیدی در گلیم دیده می شوند که این خود نشان دهنده‌ آن است که گلیم دارای بافت متراکمی نیست.
• هر چه گلیم سبک وزن تر باشد از مرغوبیت بیشتری برخوردار است و بیانگر این امر است که برای بافت آن از تار و پود ظریف تری استفاده شده است.
• در محل های تغییر رنگ‌ ، خامه ‌ها باید کاملا در هم زنجیر شده باشد و هیچ گونه شیار یا سوراخی در حد فاصل رنگ‌های آن دیده نشود. 
• سره نداشته باشد ؛ به عبارتی اگر گلیم را از قسمت طولی روی هم تا کنیم به صورتی که قسمت‌های عرضی روی هم بیفتد باید گوشه های‌ گلیم کاملا روی هم منطبق و مساوی باشد. داشته باشد و در صورت داشتن سره، مقدار آن بسیار کم و در واقع قابل اغماض باشد. 
• برخلاف قالی که هماهنگی نگاره و رنگ و تقارن نقوش با هم، بر ارزش هنری آن می افزاید، در گلیم معیار تعیین ارزش‌های هنری و مادی محصول، هماهنگی نگاره و رنگ نیست. چرا که نقوش گلیم بیشتر متأثر از حالات روحی و خلقیات فردی بافندگان آن است و بسیار فراوان دیده شده که بافندگان ، گاه یک نگاره را در چند جای گلیم با چند رنگ مختلف بافته اند یا از نظر ابعاد بین نقوش همسان ، تفاوت های محسوسی وجود دارد ؛ این امر یکی از ویژگی‌های درخور توجه و اصیل صنایع دستی روستایی و عشایری ایران است و نه تنها باعث کاهش ارزش مادی فرآورده ‌ها نشده بلکه بر ارزش هنری و همچنین ارزش مادی آن ها می افزاید.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران) / احمد دانشگر / سازمان چاپ گلشهر ، تهران ، چاپ اول / 1376
• تاریخچه هنر گلیم بافی / تبیان / 1382
• ابزار و وسایل کار گلیم بافی / تبیان زنجان / 1390