ترمه بافی

تاریخچه

دو روایت برای تاریخچه ترمه بافی در ایران وجود دارد،

روایت اول؛ (هنر ظریف ترمه بافی در ایران قدمتی 400 ساله دارد و طرح آن برگرفته از پارچه های کشمیری هندی است که سال ها پیش در هندوستان به سفارش ایرانیان تولید می شده است. با این وجود باز هم باید این هنر را منحصر به ایران بدانیم، چرا که پس از لشکرکشی های نادر، هند جزیی از کشور ایران محسوب می شده است.)

روایت دوم؛ (تاریخچه و پیشینه «ترمه» به چندین هزار سال قبل از آنچه که از تپه های سیلک کاشان و دیگر نقاط فلات ایران بدست آمده است، باز می گردد. این هنر تا دوران هخامنشیان و ساسانیان از آنچه که به عنوان مدارک و شواهد موجود است از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. با ورود اعرب به ایران ، عده ای از هنرمندان اصلی و استادان این هنر در آن زمان به همراه بسیاری از همکیشان خود که اغلب زرتشتی بودند و بعدها «پارسیان» نام گرفتند به هند و کشمیر مهاجرت کرده و در آنجا این هنر پارسی را گسترش دادند که بعدها همین دستبافته ها از این پارسیان ایرانی تبار شهره عام و خاص شد و به نام «ترمه کشمیر پارسی» معروف گردید.

چارچه ابریشمی پارسی (آسیای مرکزی) ، دوره ساسانی ، قرن سوم میلادی

این هنر در ایران برای مدتی از رونق افتاد ولی در دوره صفویان به خصوص در زمان «شاه عباس» با دلسوزی و حمایتهای او ، در زمان کوتاهی در شهرهای یزد ، اصفهان ، کرمان و کاشان احیا گردید و گسترش یافت. این رشته هنری پس از دوره صفوی، و تا پایان دوره قاجار در کاخ ها به صورت تزئینات اعم از رومیزی ، پرده ، قبا و لباس تشریفاتی که اغلب با دوخت سرمه دوزی همراه بودند مورد استفاده قرار می گرفته است. به عبارت دیگر این هنر جنبه اختصاصی و ویژه دربار بود و کمتر استادکاری فرصت می یافت این هنر را به بیرون گسترش دهد. در زمان «پهلوی» ترمه بافی بطور رسمی زیر مجموعه هنرهای آموزشی اداره صنایع دستی ایران قرار گرفت و باعث توجه دوباره و احیاء آن گردید.)

ترمه ابریشمی ، دوره صفوی ، قرن 17 میلادی

درگذشته ترمه را برای سنت های خیلی مهم استفاده می گردید، بطور مثال مهریه هر عروس حداقل یک شال ترمه بود. در خانه های قدیمی و سنتی ایران پارچه های ترمه بسیار اصیل و قدیمی یافت می شود. مردم ایران برای پارچه ترمه ارزش خاصی قایل هستند و امروزه ترمه ایران در جهان شناخته شده است و بیشترین صادرات آن به اروپا می باشد.

در حال حاضر ترمه در یزد و به صورت نیمه صنعتی بافته میشود و این نوع ترمه بدلیل کیفیت و زیبایی در جهان بسیار معروف است. ترمه هایی که در یزد بافته میشود، دارای شناسنامه ، بافت نام کارخانه بافنده و حتی سال بافت آن نیز در زیر ترمه ها قابل مشاهده می باشد.

نمونه پارچه ترمه بافته شده در یزد

تعریف

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی گفته می شود که از دو سِری نخ تار و پود با دست بافنده بافته شده باشد، به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد. جنس ترمه از کرک و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است. آنچه در خصوص این پارچه بسیار ظریف میتوان گفت این است که ذوق ، سلیقه و ابتکار ایرانیان در ظرافت بافت ، جنس و طرحهای خیال انگیز آن در جهان کم نظیر می باشد.

مراحل بافت ترمه

1) مواد اولیه مصرفی : نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است. معمولا ترمه را از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا می توان آن را با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود. پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشمهای نرم و محکم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها ، شکم ، پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولا این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد. نحوه آماده کردن ، ریسیدن ، رنگرزی و بافتن پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد. به دلیل اینکه شاه عباس طراحان برجسته ای را از چین و ارمنستان به ایران دعوت کرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن دوره زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد.

2) شستن پشم : پس از تهیه مرغوب ترین پشم ، اولین قدم تمیز کردن پشم از چربی و چرک موجود و محلول در آن است ، که باید قبل از رنگرزی انجام شود. ایرانیان معمولا قبل از اینکه پشم گوسفندان را قیچی کنند حیوان را 10 دقیقه در آب می شسته و پس از چیدن برای جدا کردن مواد چربی از پشم، آن را در بازها (مواد قلیایی) خیس کرده و سپس چندین بار با آب می شستند تا با اینکار ناخالصی ها پاک و پشم براق گردد.

3) سفید کردن پشم : در ایران از دو روش برای سفید کردن پشم استفاده می شد.

• روش اول : پشمها را در چمنزار پهن می کردند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن در طول روز، پشم سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می دادند.
• روش دوم : استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشم.

4) ثابت کردن رنگ : بعد از اینکه پشم ها به اندازه کافی سفید شدند ، نوبت رنگ نمودن آنهاست که یکی از مهمترین مراحل تهیه پشم برای بافت ترمه می باشد. چون رنگهایی که مستقیم بکار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهای ایران برای رفع این مشکل ، از موادی بنام دندانه استفاده می کردند. دندانه ماده شیمیایی معدنی است که توانایی جذب رنگ را در پشم افزایش می دهد. برای اینکه دندانه واکنش مطلوب خود را در رنگرزی کسب کند باید قبلا خالص گردد. رایج ترین دندانه ها که در ایران بکار می رفتند عبارتند از : زاج سفید ، قلع ، روی ، کلر ، سرب و سولفاتهای دیگر که مواد معدنی، و مازوج ، برگ سماق و غیره از مواد گیاهی بودند.
5) رنگرزی به وسیله رنگهای طبیعی و گیاهی : رنگ ترمه های ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه می شود. این رنگ ممکن است از ریشه ، تنه ، برگها ، گل ، میوه و یا پوست گیاهان بدست آید. چون حفظ پارچه های ترمه پشمی کار بسیار مشکلی است و در اثر رطوبت و بید از بین می رود ، به همین دلیل اطلاعات کمی از رنگها و شیوه های قدیمی رنگرزی از گذشته باقی مانده است.
 

انواع ترمه

انواع ترمه های ایرانی و کشمیری بشرح زیر می باشند:

1. شال چهارقدی : اندازه آن 5/1 در 5/1 می باشد و برای روسری یا بقچه بکار می رود که هم لچک ترنجی آن متداول بوده و هم نوع گلدار آن.
2. شال راه راه : که بر دو نوع است: الف) شال راه راه پهن ب) شال راه راه باریک : که هر کدام نوع مصرف خود را متناسب با سلیقه افراد دارد.
3. شال اتابکی : از نوع کشمیری است و از پشم بسیار لطیف بافته می شود.
4. شال بندی : نقشه آن شبیه لانه زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می خورد.
5. شال محرمات : به نوعی شال راه راه گفته می شود که پهنای رههای آن متفاوت است.
6. شال کشمیری : به انواع شالهای بافت کشمیر گفته می شود که معروفترین آنها نقشه بته جقه ، نقشه شاخ گوزنی و نقشه درختی می باشند.
7. شال زمردی : نوع اعلای شال کشمیری است که زمینه نیلی با نقشه بته جقه و رنگهای بسیار زنده بخصوص رنگ سبز زمردی دارد.
8. شال کرمان : به تمام شالهای بافت کرمان گفته می شود و انواع گوناگون دارد.
9. شال امیری : چنانچه از نامش پیداست از انواع درباری و اعلای شال های کشمیری است و عموما نقش بته جقه و شاخ گوزنی آن دیده شده است.
10. شال یزدی : ترمه های یزدی به ترمه های بافت منطقه یزد گفته می شود که اکثرا یا راه راه هستند و یا گلهای شاه عباسی می خورند که قدیمی و نایاب هم هستند.

کاربرد ترمه در گذشته و حال

در گذشته ترمه مصارف متنوع و گوناگونی داشته است. از جمله آنها به دوختن لباس های فاخر و اشرافی ، پرده ، جانماز ، خلعتی و غیره اشاره کرد. امروزه نیز از ترمه به عنوان پارچه مبلمان ، پشتی ، رومیزی و غیره استفاده می شود. مصرف کنندگان ترمه در گذشته بیشتر رجال ، اشراف و پادشاهان بوده اند و در زمان حال اغلب اقشار متوسط و بالای جامعه هستند که آن را بعنوان هدیه در عروسی ها ، اعیاد و مراسم رسمی و خانوادگی به یکدیگر تقدیم می کنند.

طرح و نقش ترمه

در گذشته طراح نقش پیشنهادی و تثبیت شده مورد نظر را بر روی کاغذهای چهارخانه می کشید و سپس بافنده آن را بر تار و پود پیاده می کرد. اما امروزه این صنعت نیز همپای پیشرفت فن آوری توانسته است از امکانات نرم افزاری رایانه ای در راستای بهتر شدن بهره گیرد و به طراحی سیمایی دقیق تر و زیباتر دست یابد به گونه ای که اجرای عملیات طراحی و رنگ آمیزی این امکان را به وجود می آورد تا بافندگان و صنعت گران بتوانند نتیجه کار خود را قبل از انجام بافت مشاهده نمایند و با سرعت بیشتری به تغییر و اصلاح آن بپردازند. در بافت ترمه از موی نوعی بز کوهی استفاده می شد که در ارتفاعات کشمیر زندگی می‌کند و کورک بسیار لطیف و نرمی دارد. از این رو ترمه کشمیر بسیار مشهور و معروف بود. متعارف ترین اندازه ترمه ۱ متر مربع میباشد که به آن بقچه میگویند و گویا در قدیم جهت حمل لباس عروس استفاده میشده است.

در حال حاضر به علت گرانی مواد اولیه و کار طاقت فرسایی که برای تولید یک متر زری یا ترمه انجام می شود، کاربرد آنها بیشتر تزیینی است و کالای لوکس به شمار می رود.

کالاهای تولیده شده با استفاده از پارچه ترمه

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ترمه ، پیشانی هنر ایرانیان / فاطمه عرفانی / ماهنامه سفر شانزدهم، شماره ۱۳ / دی ۱۳۸۶
• ترمه بافی سنتی یزد / موزه مجازی میراث معنوی ایران