پوستین دوزی

پوستین ، یکی از قدیمی ترین لباس هایی که بشر از پوست جانوران تهیه می کرده است.

پوستین در ادبیات

در ادبیات فارسی کنایات و عبارات گوناگونی با پوستین ساخته شده ، مانند: «پوستین باژگونه کردن » (سخت تصمیم گرفتن ، تغییر روش و رفتار دادن) ، «پوستین به گازر دادن » (کار به غیر اهل آن واگذار کردن ) ، «پوستین دریدن » (پرده دری ، افشای راز) ، «در پوستین کسی افتادن » (بدگویی و غیبت کردن)

کفش هایی از جنس پوست

قدیمی ترین نشانه های استفاده از پوست به عنوان پوشش ، از تصاویر ماقبل تاریخ در غارها به دست آمده است. در حدود پانصد هزار سال پیش از میلاد، در عصریخبندان و پیش از کشف الیاف طبیعی ، انسانها پوستین می پوشیدند. در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، به تدریج دباغی پوست از حالت بدوی خارج شد و با کشف شیوه تهیه چرم ، کاملاً تخصصی گردید. بر اساس اسناد موجود، پوستین دوزی و دباغی در روم قدیم حرفه هایی کاملاً مستقل بودند. ثروتمندان از پوست یوزپلنگ و مستمندان از پوست گوسفند استفاده می کردند. افکندن پوست بر شانه ، تا امروز نیز در میان شبانان کوهستانی آذربایجان محفوظ مانده است. درنقوش آشوری می توان مشاهده کرد که مادها پوستین های بلندی بر تن دارند که عموماً سرشانه و روی بازوی آن ها را می پوشاند .

پوستین دوزی صنعتی به شمار می رود که از زمان های قدیم رونق و رکود بسیاری را تجربه کرده است. از 550 پیش از میلاد تا 244 میلادی ، لباس و زره ایرانیان از چرم و پوست بود، پرداخت پوست از مشاغل مهم آن روزگار بود و سینه به سینه انتقال می یافت. از 244 تا 650 میلادی ، دباغان و پوست دوزان اتحادیه (صنفی) داشتند. از 244 تا 650 میلادی ، در شبه جزیره عربستان استفاده از پوستهای قیمتی رواج داشت. از قرن چهارم تا هشتم / دهم تا چهاردهم ، رنگرزی پوست به تدریج کاری هنری و تجاری شد. در ایران در طول تاریخ مهم ترین مراکز پوست ، خراسان و ماوراءالنهر (شهرهایی نظیر طوس ، بخارا، نیشابور و مرو) بوده است . بعد از اسلام در ایران صنعت پرداخت پوست رونق یافت و پوست ایران ، مخصوصاً پوست بره ، شهرت جهانی پیدا کرد. در دوره صفویه پوستین ایران که همان پوست پرداخت شده گوسفند بود عمدتاً به اروپا و عثمانی و هندوستان صادر می شد.  در دوره قاجار، به موازات انحطاط بسیاری از صنایع ، صنعت پوست نیز دچار رکود شد. در این دوره پوست های قیمتی از روسیه وارد می شد. این هنر از زمان های بسیار قدیم در مناطق شرق و شمال شرقی ایران رواج داشته و شباهت زیادی به فراورده های افغانی دارد.

رونق پوستین دوزی به قبل از جنگ جهانی دوم می رسد.در آن زمان پوستین از اقلام صادراتی ایران محسوب می شد.

پوستین دوزی

از دهه 1340 شمسی ، تجارت پوستین در ایران دوباره رونق یافت و از خراسان به بازارهای داخلی و خارجی صادر شد. پس از تأسیس شرکت صنایع پوست و چرم ایران چند کارخانه در نواحی مختلف ، از جمله در خراسان و لرستان ، احداث شد. این محصول شباهت زیادی به فراورده های افغانی دارد و در بازار جهانی فراورده های پوستی افغانی نسبت به ایران موقعیت استوارتری داشته و از نظر قیمت به آسانی با محصولات پوستی خراسان رقابت می کند.

پوستین انواع گوناگونی داشته است و برای فراورده های پوستی از پوست گوسفند ، بز ، بزغاله و گوساله استفاده می کنند. بهترین پوست برای تهیه پوستین ، پوست بره «شیرْمَسْت» ؛ یعنی بره نری که حداکثر سه ماه داشته باشد و فقط با شیر مادر و علف تازه تغذیه کرده باشد. بره شیرمست اگر در کوهستان پرورش یافته شده باشد، پوستی مرغوب تر دارد.

پوستین دوزی در بیشتر موارد به صورت موروثی به صنعتگران و کارگران این رشته منتقل شده و به همین جهت به آن دلبستگی دارند.
پوستین دوزی در شاندیز ، دوین ، مشهد ، قوچان و درگز در استان خراسان هنوز هم رواج دارد و سوزن دوزی روی این فراورده پوستی توسط زنان در اکثر نقاط مشهد و مخصوصا شاندیز انجام می گیرد.

پوستین ایران ، به سبب طرح های اصیل ایرانی (زغاله پردازی چهار بغل)، از پوستین دیگر کشورها متمایز است. این طرح ها با نخ های رنگین روی پوست سوزن دوزی می شوند. پوستین دوزی استان خراسان نیز احتمالاً به سبب مناسب بودن آب و هوای آنجاست.

پوستین دوزی مشهد

شیوه کار

در تهیه محصولات چون تقریبا تمام سطح خارجی پوست را سوزن دوزی می کنند ، پوست گوسفند یا بره را پس از انجام مراحل دباغی ، بر اساس الگو برش هایی بر روی آن انجام داده و با آن جلیقه ، کلاه پوستی و یا زیر انداز دوخته و سپس نقوشی زیبا را بر رویه کار (قسمت جیر آن) را با نخ های ابریشمی می دوزند و در پایان قسمت های مختلف را به شیوه سنتی به هم می دوزند. ابریشم مورد مصرف معمولا به رنگ قهوه ای مایل به طلایی است . این کار توسط استاد کارگاه انجام می گیرد ؛ برای این کار از قیچی های مخصوصی استفاده می کنند و در مرحله آخر به کمک نخ و سوزن و با دست به هم می دوزند. 
از قدیم برای رنگ کردن پوست از پوست انار جنگلی که پوست را به رنگی زرد در می آورد استفاده می کردند. اما بعد ها رنگرزی با رنگ های شیمیایی انجام شد به این ترتیب که پودر رنگ را بر روی پوست پاشیده و با یک تکه آجر آنقدر روی آن را می مالیدند تا در سطح پوست نفوذ کند. پوستین باید ثبات رنگ داشته باشد و دوخت آن از مقاومت خوبی برخوردار باشد همچنین برای رفع بوی بد پوست باید دباغی آن با مواد شیمیایی انجام گردد. 

از مراحل دوخت پوستین

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر هاي صنايع دستي و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيماي دانش / چاپ دوم / سال 1388
• بررسی صنعت پوستین دوزی در مشهد و شاندیز / مجله بورس / دوره اول / اردیبهشت 1349 / شماره 82
• تحقیقی پیرامون پوست و چرم ایران / گلناز خادمپور / پایان نامه کارشناسی صنایع دستی / مجتمع دانشگاهی هنر / سال 1368
• تحقیق در صنعت چرم ایران/ مرکز آمار ایران / سال 1365
• بررسی مدارک مربوط به پوشاک ایرانیان و رسیدگی به نوشته ها و نظریات شرق شناسان در این باره / مجله هنر و مردم / دوره جدید / شماره 65