چاروق

یکی از انواع پای پوش های سنتی « چاروق » است که بیشتر مورد مصرف دهقانان و روستاییان قرار می گیرد.

تعریف

کفشی چرمی با بندها و تسمه های بلندی است که توسط آن ها به ساق پا پیچیده می شود. به آن « پاتابه » یا « پالیک » نیز می گویند. در زبان ترکی به آن چارغ یا چاروق می گویند که به لهجه زبان ترکی « چارِخ » تلفظ می شود.

چاروق

مراکز تولید

استان زنجان و شهر های قوچان و بجنورد در استان خراسان از مهم ترین مراکز تولید این کفش زیبا می باشند.

در زنجان چاروقی تهیه می شد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغان آن را با دست به عمل می آوردند و به هیچ عنوان کارخانه ای نبود. این نوع چاروق با نوک عقابی برگشته ، بدون تسمه و بند بوده است.
چاروق دیگری تولید می شود که صرفا برای راه رفتن روی قالی است ، در گذشته پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی بعد ها به صورت نعلین و پاشنه دار ساخته شد که فقط کف آن از چرم بود و رویه آن با رنگ های مختلفی از نخ های ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می شد.

ابزار

ابزار کار همانند ابزار کار کفاشان است ؛

• گزن : در اصطلاح محلی زنجان به آن گَعزَن گفته می شود. قطعه فلزیست مانند تیغه کارد به طول 17 تا 20 سانتی متر ، به ضخامت 1.5 میلیمتر و پهنای 3 سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه به صورت دسته در آمده و سر دیگر آن با زاویه ای حدود 60 درجه به صورت تیغه تیزی است که برای بریدن چرم به کار می رود.
• چرمک : وسیله ای فلزی باری کوبیدن چرم با طولی حدود 16 سانتیمتر است.
• چکش : برای میخکوبی و جل کردن قالب در چاروق
• قلاب : میله ای فلزی با دسته ای چوبی است که نوک میله به شکل قلاب است و برای بافت رویه چاروق به کار می رود.
• درفش : میله ای فلزی با دسته ای چوبی است که نوک میله ای به پهنای 2 میلیمتر به صورت تیغه دارد و برای سوراخ کردن چرم برای تعیین مسیر دوخت به کار می رود.
• گاز انبر (میخ کش) : مانند گاز انبر نجاری اما در اندازه ای کوچکتر
• گاز چرم کش : گوشه ها و لبه های چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم می کنند.
• شانه چوبی : برای شانه کردن گل های روی چاروق 
• قیچی : برای بریدن آستری و نخ و مقوا و ...
• سنگ چاقو تیز کنی : در اصطلاح محلی به آن « بِلر/ Bleur » می گویندو از آن برای تیز کردن گزن یا نوک درفش استفاده می کنند.
• قالب چوبی در اندازه های مختلف

چند نمونه از ابزار کار 

مواد اولیه

دو دسته مواد برای تهیه چاروق لازم است ؛

• مواد مصرفی برای کف و تخت و پاشنه  

1.  چرم : از پوست گاو و اغلب به رنگ قرمز تهیه می شود. در زمان های قدیم ، تمام رویه و کف چاروق از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را از چرم ساخته و رویه آن را با نخ های ابریشمی الوان زینت می بخشند.
2. پارچه مخمل : برای آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوب
3. مقوا : برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن به کار می برند که روی آن با پارچه ای مخملی پوشیده می شود.
4. فنر آهنی یا فلزی که برای جلوگیری از تا خوردن کف و تخت چاروق بین پنجه و پاشنه به کار می رود.
5. چوب : از چوب برای تهیه پاشنه استفاده می شود.
6. میخ : برای اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر پاشنه

•  مواد مصرفی برای رویه

1. زیگزال زری دار : نوار باریکی به شکل زیگزال است که در دو رنگ طلایی و نقره ای در تبریز بافته می شوددر اطراف رویه دو یا سه ردیف از آن با نخ به قسمت چرمی دوخته می شود.
2. گلابتون : از جنس همان گلابتونی است که در زری دوزی ها به کار می رود و در رنگ های طلایی و نقره ای اکثرا به طور مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم به کار می رود.
3. نخ ابریشم : در رنگ های سفید ، زرد ، قرمز ، مشکی ، آبی و سبز به تنهایی و یا همراه با سیم گلابتون به کار می رود.
4. نخ دوخت : نخ قرقره معمولی که دو یا سه لا به هم تابیده شده و برای دوخت زیگزال به قسمت روی چرمی به کار می رود.
5. نخ تابیده : در اصطلاح محلی به آن « ارِش / aréch » میگویند. به قطر یک میلیمتر است و برای دوختن و جمع کردن اطراف چرم کف چاروق به کار می رود.

چاروق دوزی 

شیوه کار

به طور کلی می توان روش تولید را چنین بیان کرد که همانند تولید کفش انجام می شود. با این تفاوت که بعد از تمام شدن کار ، روی آن را با نخ ابریشم یا گلابتون طرح هایی چون سه گل ، چهارگل ، بوته دار یا بادامی تزئین می کنند؛ و اما جزئیات مراحل تولید آن :

ورق چرم را همانند شکل کف اتو بریده و در ظرفی آب خیس می کنند تا برای قالب کشی و دوخت نرم تر شود. سپس چرم های خیس کرده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط و کناره با درفش سوراخ می کنند تا هنگام دوخت اطراف آن قرینه و یک اندازه در آید. سپس از سوراخ کناره با نخ های تابیده کوک می زنند تا به سوراخ محل قرینه برسند. پس از دوختِ کف چاروق نخ دیده نمی شود. در ضمن نخ را کمی کشیده تا اطراف چرم مانند سر کیسه جمع شود. سپس آن را به قالب چوبی کشیده و اطراف قسمت های کوک شده را با گازکش گرفته و محکم می کشند و با میخ بر روی قالب محکم می کنند. چرم آنقدر بر قالب می ماند تا خشک شود و شکل اصلی را به خود بگیرد. بعد از این که چرم خشک شد ، فنر پاشنه گذاشته شده و از قالب خارج می شود. سپس مقوای کف چاروق چسبانده شده و یک یا دو ردیف زیگزال در اطراف آن دوخته و مخمل داخل چاروق به صورت آستر به آن چسبانده می شود. بعد از انجام این مراحل پاشنه به وسیله میخ به قسمت چرمی محکم می شود ؛ مجددا به قالب چوبی کشیده شده و برای بافت رویه آماده می شود. رویه چاروق را رشته نخ های بافته شده در رنگ های مختلف به صورت خطوط عمودی و موازی بر نخ شیرازه دولایه از نوک چاروق به قسمت قالب چوبی کشیده شده به فواصل 1.5 تا 2 میلیمتر تشکیل می دهد. هر یک از این رشته نخ ها با قلاب یا به صورت زنجیره ای بافته شده ، یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی می شود ، به این صورت که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و در وسط به نخ شیرازه محکم گردیده و با همان طول به قرینه چرم وصل می گردد. بعد از این که کار رویه تمام شد ، اطراف نخ شیرازه به صورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی می شود به طوری که نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نشود. ردیف های اول و دوم با نخ ابریشم و ردیف سوم یا کناره های شیرازه با سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف به خود چرم محکم می شوند.

از مراحل تولید چاروق

بعد از انجام این مراحل رویه و شیرازه ، دهنه چاروق به نام پرده بند بافته می شود. پرده بند چهار ردیف نخ موازی از جنس نخ تابیده است که در وسط شیرازه محکم شده و روی آن با نخ های ابریشمی الوان به اندازه یک سانتی متر بافته می شود. در محل اتصال مخمل داخل و کناره چرم زیگزال دوخته می شود.مرحله آخر ، ساختن گل های رویه چاروق است. هر لنگه چاروق دارای دو گل منگوله شکل است که زنجانی ها به آن « قوتّاز/ Gottâz » می گویند ؛ یکی در نوک پنجه و دیگری در محل اتصال شیرازه و پرده بند قرار می گیرد. این دو گل منگوله به دو شیوه متفاوت ساخته می شوند :

• گل نوک پنجه  با جمع کردن چند رشته نخ ابریشم مثل جاروی کوچکی بسته شده و شانه می گردد تا پرزها از هم باز شده و به شکل منگوله درآید.یک رنگ است و بعد از بافته شدن رویه به نوک پنجه دوخته می شود.
• گل روی پرده بند از جمع شدن سر نخ های پرده بند و شیرازه تهیه شده و با شانه زدن به شکل منگوله در می آید. این گل دو رنگ است ، در جای خود محکم بوده و بعدا تعبیه می شود.

چاروق دوزی 

در شمال غربی گنبد گاووس منطقه ای وجود دارد به نام دهکده « یکه سِوود» که در دامنه سرسبز کوه های مرز ایران و شوروی قرار دارد. مردم آن پوشاک خاص خود را دارند. چاروق از پوشاک مردان این منطقه محسوب می شود. آن را از پوست گاو یا شتر تهیه می کنند . همانند آنچه که در بالا ذکر شد اندازه پا را بر روی پوست کشیده ، اطرافش را با تیغ می برند ؛ آن را در آب خیسانده و پس از نرم شدن سوراخ هایی گرداگرد آن باز می کنند ، نواری چرمی که در گویش محلی به آن « باغ چاریخ / bâgcârix » می گویند را از آن سورخ ها می گذرانند. چاروق آماده شده را به پا کرده و بند آن را چندبار دور مچ پا کشیده گره می زنند. از این کفش هنگام خرمن چینی و یا آوردن هیزم از صحرا استفاده می کنند. چوپانان نیز آن را به پا کرده و به آن « چاریخ / cârix » می گویند.

کارگاه چاروق دوزی

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• چاروق دوزی زنجان / محمد کاظم مکملی / مجله هنر و مردم / سال 1357 / شماره 187
• دهکده یکه سوود / مصطفی صدیق / مجله هنر و مردم / دی 1351 / شماره 123