کپنک (تن پوش نمدی)

کپنک ( kapanak )

کپنک بالاپوشی گشاد و ضخیم از جنس نمد است. چون نمد عایق مناسبی برای سرما می باشد ؛ در مکان های سردسیر آن را روی لباس های دیگر در فصل زمستان می پوشند. جلوباز و بلند بوده و بیشتر بدون آستین است ، گاهی هم با آستین های بلند دیده می شود. لباس چوپانان ، ساربانان ، روستائیان و درویشان بوده و امروزه آن را در بعضی روستاها و اماکن سردسیر مثل کردستان نیز می پوشند. کپنک را « کفنک (مشابه کفن) » و « پَستک » و « پُستک » نیز گفته اند، به معنی جلیقه نمدی بی آستین که میان کردان ، لران و آذریان معمول بوده و در قدیم سارقان و نیز جنگجویان آن را می پوشیدند.

کپنک بدون آستین

در لفظ محلی خراسان جنوبی به کپنک ، «کُرگوش» میگویند. در اینجا به مراحل ساخت کپنک (کُرگوش) در روستای سَلم آباد واقع در خراسان جنوبی می پردازیم.

ابزار ساخت کپنک:
ابزار کار تهیه محصول نمدی بسیار ساده است و از گذشته تا امروز تفاوت چشمگیری نداشته است.

1. پشم بُر : وسیله ای متشکل از تیغه آهنی و پایه چوبی که پشم توسط آن به الیاف کوچکتر تبدیل می شود.
2. کمان حلاجی : برای کمانی کردن الیاف پشم  ، پس از خرد کردن آنها توسط پشم بُر ، استفاده می شود.
3. مُشته : زه کمان حلاجی را به ارتعاش در می آورد.
4. تگیج : زیر چوب قرار داده می شود تا پشم ها روی زمین ریخته نشود.
5. کِلک : وسیله ای چوبی که با آن پشم را بر روی قالب می گذارند.
6. آب زَنه : وسیله ای که با آن آب و صابون را هم می زنند تا قوام آید.
7. قالب نمدمالی: فرشینه ای است از جنس حصیر یا کرباس (معمولا از کرباس استفاده می کنند) که پشم ها را روی آن می چینند.

از مراحل تولید کپنک

ساخت کپنک هفت مرحله دارد:

1. کمانی کردن: بعد از تهیه پشم ، پشم هایی که دارای ارتفاع بیشتری بوده (در اصطلاح محلی می گویند پشم هایی که آلاغه دارد.) را به وسیله پشم بُر از بین برده و پشم را کوتاه تر می کنند. سپس پشم را حلاجی می کنند.
2. قالب زدن: در این مرحله قالب حصیری یا کرباسی را پهن کرده و به وسیله کِلک لایه اول پشم را روی قالب می گذارند. در دو سمت عرض نمد ، فضای خالی هشتی شکلی برای آستین نماها (کرگوش ها) در نظر گرفته می شود. در قسمت پاشنه نمد ( پایین نمد) پشم کمتری ریخته می شود زیرا در مراحل بعدی قسمت پایین نمد به داخل دوخته می گردد. پشم های ریخته شده روی قالب را با دست یا تگیج صاف کرده، مقداری از مخلوط آب و صابون را روی آن می ریزند. سپس لایه دوم پشم را گذاشته و مجددا آب و صابون به روی آن می ریزند. بعد لایه سوم پشم را گذاشته و نقوش مورد نظر را که شامل نقوش ابتکاری ، درختچه ، گل چهارپر ، گل پیچ ،گل هشت چشمی ، گل افشان ، مرغ و خروس و حتی اسم سفارش دهنده را بوسیله فتیله های پشمی الوان روی سطح پشم قرار می دهند ، دوباره مقداری آب روی آن می ریزند. با توجه به ابعاد و بزرگی قالب نمد ، دو کرگوش در آن پیچیده و آماده می شود.
3. گَل دادن ( غلتاندن ) : قالب که دو نمد را در بر دارد توسط چند نفر طناب پیچ و با پا غلتانده شده که در اصطلاح محلی گَل داده می شود تا پشم ها در هم پیچیده شوند. این کار در زیر پاهای نمد مالان با هماهنگی خاصی انجام می شود. بعد از باز کردن قالب ، قسمت پایین کرگوش را که پشم کمتری ریخته شده ، به داخل تا زده و روی آن را مخلوط آب و صابون می ریزند. قالب را دوباره پیچانده و اندکی می غلتانند. سپس نمد را از قالب بیرون آورده و به خارج از کارگاه منتقل می کنند تا از رطوبت آن کاسته شود.
4. درست کردن یقه و آستین ها : بعد از اینکه رطوبت نمد مقداری کم شد استادکار پاشنه (پایین) نمد را دوخته و با دقت فراوان قالب اصلی کپنک را شکل می دهد. برای جلوی محصول دو قسمت در نظر گرفته شده ، آنرا به روی نمد بر میگردانند. استادکار با گذاشتن لایه ها بر روی یکدیگر و مشخص کردن پشت و جلوی محصول ، درز جلوی لباس را می دوزد. اندازه هر تکه از سمت راست و سمت چپ جلوی لباس دو وجب و چهار انگشت می باشد. حال که پشت و روی کپنک مشخص شده، استاد فضای در نظر گرفته شده برای آستین ها (کرگوش ها) را به همان اندازه دو وجب و چهار انگشت برش می زند. سپس آن را برگردانده ، وسطش را تا نصف برش می دهد تا فضای یقه مشخص گردد. سپس دور تا دور یقه را برگردانده و می دوزد. اندازه کپنک تقریبا 1.20 در 1 متر می باشد. برای مشخص نشدن درز جلوی کپنک ، آنرا با مقداری پشم حلاجی شده می پوشانند تا در مرحله بعدی به همراه آب و صابون مالیده شود.
5. پیش کشیدن: در این مرحله نمد حاصله را پای فرشِ مال می برند. (فرشِ مال قسمت کوچکی از فضای کارگاه است که بالاتر از قسمت های دیگر بوده و روی آن می نشینند.) در اینجا تمام سطح آنرا آغشته به مخلوطی از آب و صابون غلیظ کرده و با دست ، روی سطح کپنک خوب می کشند تا پشم ها ملایم تر شوند. سپس نمد را پیچانده و به کمک دست آن را پیش می کشند. این کار را حدودا نیم تا یک ساعت ادامه می دهند تا به اصطلاح ، نمد ، جان بگیرد. در طول این مدت چند بار آن را به آب و صابون غلیظ آغشته کرده و به حالت های مختلف پیچیده و می مالند.
6. وامال کردن: اگر در حین پیش کشیدن استادکار متوجه شود که نمد خوب پیش نرفته و اصطلاحا خودش را جمع نمی کند و یا سوراخ می شود آنرا وامال می کنند ، به طوری که کپنک را با دست خوب فشرده تا نسج در هم تنیده پشمی ، جمع تر ، ضخامت آن بیشتر و برای مرحله بعدی و ضربات پا آماده شود. دوباره نمد را پیش می کشند. بین پانزده دقیقه تا نیم ساعت آنرا وامال می کنند سپس نمد را پهن کرده ، یک گوشه آن را گرفته و با پا ضرباتی به آن وارد می کند تا از حالت جمع شدگی خارج و صاف گردد.
7. تیرِز کردن : در این مرحله کپنک را به دور قطعه چوبی می پیچانند زیرا محکمتر پیچیده شده بهتر غلت می خورد و باعث می شود ضربات لگد محکم تر به نمد اصابت کند. استاد کار با دست و کارگران با لگد به نمد مالی می پردازند. در این مرحله نمد بین 24 تا 36 مرتبه باز و بسته شده و به حالت های مختلف دور چوب پیچیده و مالیده می شود و این کار تا زمانی که نمد خوب سفت شود ادامه دارد. با توجه به ضرباتی که به نمد وارد می شود ناهمواری هایی در کناره ها و پایین نمد بوجود می آید برای رفع این ناهمواری ها استاد نمدمال یکی از آستین ها را گرفته و با پا ضرباتی به نمد وارد می کند. در آخر ، کپنک را پشت و رو می کنند. کپنک را به طرف چپ برگردانده تا روی آن کثیف نشود. سپس قسمت جلو را که قبل از شروع مالیدن دوخته شده بوسیله چاقو برش داده و زیر نور خورشید می گذارند تا خشک شود و مورد استفاده چوپانان قرار گیرد.

استاد علی حسینی و استاد محمد اکبری از استادکاران قدیمی نمدمالی در روستای سلم آباد می باشند.

کپنک آستین دار

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع:

• نمدمالی خراسان جنوبی با تاکید بر نمدمالی در روستای سلم آباد/ زهره اسدپور / مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان / بهار و تابستان 1389 / شماره 15 و 16
• پوشاک سنتی زنان و مردان ایران / مجله فرهنگ مردم / سال 1386 / شماره 21 و 22