مسگری

مقدمه

هنگامی که بشر بعد از سنگ و گِل و استخوان، برای رفع سایر نیازهای خود به فلز روی آورد ، در بین فلزات ، «مس» زودتر از دیگر فلزات بکار رفت، چراکه این فلز به صورت خالص در طبیعت یافت می شد و استخراج و بهره برداری از آن ساده بود. قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسی به 9500 پیش از میلاد می رسد و تا قبل از هزاره پنجم پیش از میلاد و کشف ذوب مس، از این فلز نرم به صورت خالص بکار می رفت و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شد.

امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکاری که از گوشه کنار ایران یافت شده، می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران را از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست و فراوانی معادن مس در ایران ، خود مؤید این نکته است.

با توجه به کشف کوره ذوب مس در «سگز آباد» قزوین مربوط به 2100 پیش از میلاد، و کوزه ذوب فلز در محوطه 3000 ساله «اسپیدژ» سیستان و بلوچستان، و نیز وجود معادن بزرگ مس، نشان می دهد که ایرانیان پیش از تاریخ به هنر مسگری و فلزکاری مسلط بوده اند.

مسگران در کارگاه مسگری ، دوره قاجار

تاریخچه مسگری در ایران

مسگری یکی از کهن ترین و مهمترین صنایع دستی ایران در روزگاران گذشته می باشد. از جمله مراکز عمده این هنر در دوران رونق مسگری شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان و شیراز و ... می باشد. البته مسگری بدلیل رونق استفاده از ظروف مسی، در بیشتر شهرهای ایران رونق داشته و در اغلب این شهرها معمولا یکی از بازارها با عنوان بازار مسگرها به صاحبان این هنر – صنعت اختصاص داشته و نمی توان شهر یا استانی را خواستگاه اصلی صنعت مسگری دانست.

نقاشی بازار، اثر استاد رحیم نوهسی

تعریف مسگری

مسگری یکی از حرفه های سنتی است که بوسیله آن صنعتگر با چکش کاری روی مس با ابزارهای مختلف، ظروف متنوعی همچون سینی، دیگ، مجمعه، پارچ ، آفتابه ، لگن و... می سازد.

مراحل کار مسگری

روش مسگری به طور کلی در سراسر ایران یکسان می باشد و در چهار مرحله می توان آن را خلاصه نمود:

1) برش ورقه های مسی ، 2) آتش کاری ، 3) چکش کاری ، 4) سفیدکاری

روش کار

در گذشته و پیش از گسترش صنعت، صنعتگران شمش مسی را از ذوب ضایعات مسی و نورد آن با چکش کاری، تهیه می کردند. و به طور عمده صنعتگران این حرفه ورقه ساز و یا مسگر بودند.

مسگران ورقه ساز، صنعتگرانی بودند که از ضایعات و شمش های مس ورقه مس را تهیه می نمودند. ایشان شمش ها را کوبیده و یا با دستگاه نورد، به صورت ورقه درآورده و به قطعات مختلف می بریدند. صنعتگران مسگر نیز ورقه های آماده را از مسگران ورقه ساز تهیه نموده و به صورت ظروف مورد نیاز مردم تولید می نمودند.

امروزه به دلیل رشد صنعت، حرفه ورقه سازی منسوخ شده و صنعتگران مس های آماده را به صورت رول و یا صفحات گرد (همانند نان لواش) از تولیدات کارخانه ای، به صورت آماده از بازار تهیه می نمایند.

محصول عمده مسگر ظروفی با شکل ها و اندازه های گوناگون است و ظروف کوچک را از یک تکه مس چکش کاری می کنند و اغلب دارای قالب گود هستند که در این روش ابتدا مس را باز می کنند و پس از هر دور باز کردن در اصطلاح یک تاب به آن می دهند.

گاهی اوقات ظروف از دو قسمت ساخته می شوند که در نخستین مرحله صفحه را خم کرده و به شکل استوانه در می آورند و سپس یک صفحه مدور شکل را به دست گرفته لبه آن را با چکش زدن به سمت بالا خم می کنند.

پس از این مرحله ظرف را به آرامی گود می کنند که این کار با چکش چهارسو انجام می شود و در مسگری چکش های مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد که عبارتند از چکش چهارسو، چکش دم گرد، چکش سنبه دار، چکش دم باریک، چکش دو بهدی، چکش پرچ کن، چکش چوبی و بالاخره چکش بی دسته که یک قطعه فولاد آب داده تخت است که به قالب تنه معروف است و همچنین ابزارهای دیگری مانند قیچی که برای برش از آن استفاده می کنند.

مسگر همواره کار خود را با ورقه هایی که دارای ضخامت بیشتری هستند آغاز می کند و محصول نهایی نازک تر از مس مصرفی است که از مهم ترین محصولات مسگری می توان از دیگ، دیگچه، سردیگ، آبکش های بزرگ برنج، تنگ و سینی های مختلف نام برد.

در صورتی که استفاده از این وسایل کمک فراوانی در راستای سلامت جسم و جان ما دارد اما در کنار مسگری باید از سفیدگری هم نام برد زیرا در گذشته به دلیل اینکه مردم از ظرف های برنجی و مسی در خوردن غذا و آماده سازی آن استفاده می کردند، داخل این ظروف را با قلع خالص سفید می کردند.

این کار را صنعت کار ویژه ای انجام می داد و همواره در کنار مغازه مسگر یک مغازه صفار یا سفید کار با قلمکار وجود داشت، که ظروف مسی یا زنگ زده را سفید می کرد که در روستاها اغلب خود مسگران عمل سفیدگری را انجام می دادند.

دکان مسگری در بازار مسگرها

مزایای استفاده از ظروف مسی

طبق گزارشات منتشره رویکرد مردم آمریکا و اروپا به ظروف مسی روز به روز بیشتر می شود چراکه تمام باکتری ها طی چهار ساعت اولی که غذا در ظروف مسی می ماند از بین می روند و به نوعی مس سبب ضد عفونی غذاها می شود.

طعم غذا یا مربای تهیه شده در ظرف مسی بنا به اذعان همگان مطبوع تر و لذیذتر است و این در حالی است که ظروف پیرکس و چینی بی ضرر و بی فایده هستند و از طرف دیگر ظروف لعاب دار نیز حاوی ترکیبات سرب بوده و سرب آن وارد غذا شده که به گفته پزشکان مضراتی را در آینده در بر دارد.

تحقیقات محققان در امریکا نشان داده، یون مس در تنظیم و تقویت کارکرد سیستم ایمنی بدن و تعادل هورمون ها و مهار افسردگی موثر است و از طریق ظروف مسی یون مس وارد بدن می شود و شاید یکی از دلایل اصرار ایرانیان بر استفاده از ظروف مسی (به طور همه جانبه) در گذشته همین خواص بوده است.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع:

• مسگری هنری فراموش شده / سال 91 / خبرگزاری مهر
• هنر مسگری در ایران / تبیان / زنجان