قلم زنی

یکی از صنایع دستی و قدیمی ایران «قلمزنی» نام دارد. سابقه این هنر به زمان «سکاها» یا «سیت ها» باز میگردد. این قوم حدود پنج الی هفت هزار سال پیش در قفقاز زندگی میکردند و دارای نژاد آریایی بوده اند.

تاریخچه قلمزنی:

تاریخ قلمزنی در ایران به حدود شش هزار سال پیش برمی گردد. از مستندات هنر قلمزنی می توان به آثار کشف شده از تپه های مارلیک شمال ایران مربوط به حدود هزار سال قبل از میلاد مسیح است اشاره کرد.

جام زرین کشف شده از تپه های مارلیک شمال ایران ، متعلق به 3000 سال پیش

دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه های ریخته گری ، چکش کاری ، ترصیع و قلمزنی است ، اما متاسفانه از آثار فلزی این دوره نمونه های زیادی در دسترس نیست. به دلیل حمله اسکندر آثار بسیاری نابود شد یا به دستور وی گداخته و به سکه تبدیل شد.در دوره سلوکی هنر قلمزنی با تأثیر پذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت با روی کار آمدن اشکانیان هنر قلمزنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد. در زمان ساسانیان به دلیل گسترش تجارت میان ایران ، یونان و روم ، هنرهای ایرانی از هنر یونایی و رومی تأثیر گرفت، و مجموعه ای از ظرف ها و بشقاب های نقره و طلای این عصر بدست آمده که سلاطین و بزرگان را در بزم و شکار نشان میدهد. در سده های نخست ورود اسلام به ایران و با علاقه مند شدن هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام و تأثیرپذیری از عقاید آن ، کم کم نقوش بی نظیر و طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. در دوره سامانیان هنر قلمزنی در اثر تبادلات تجاری به سایر ممالک اسلامی راه یافت. هنر قلمزنی در قرن پنجم و ششم قمری، همزمان با حکومت سلجوقی در شرق ایران به ویژه خراسان و ماوراءالنهر رواج یافت. ایجاد نقوش گیس بافت شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه، هنرمندان به نواحی غرب ایران و میان رودان مهاجرت کرده و این هنر را رواج دادند. هنر فلزکاری خراسان از شرق شروع شد و در غرب رشد و گسترش یافت. با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب ، دیار بکر ، موصل ، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلمزنی به شمار آمدند. در این زمان آثار قلمزنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت ، به گونه ای که در سوریه و مصر نشانه های این تحول بیشتر به چشم می خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دوره سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزیین شد. با حمله تیمور به ایران، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ ترین مرکز هنری آن روزگار شد. نقره کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید.

در عصر صفوی که دوران طلایی هنر ایران به شمار می رود، هنر قلمزنی با حفظ سنن گذشته ادامه یافت و همچون دوره پیش ، استفاده از فلزات گوناگون به طور گسترده در ساخت اشیای ارزشمند طلاکوب مرسوم بود. در این دوران قلمزنی بسیار گسترش یافت. اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز و زیبا جای نقوش درشت و ضخیم را در تزیین اشیاء گرفت. این هنر در زمان صفوی همچون دیگر رشته های هنرهای سنتی ایران به اوج شکوفایی رسید و تا به امروز نیز تحت تاثیر آن شکوفایی در اوج قرار دارد.

هنر قلمزنی برگرفته از آثار دوره صفوی

در زمان قاجار به دلایل بی اعتنایی حكام قاجار به هنر و حمایت نكردن از هنرمندان ، هنر قلمزنی همچون رشته های دیگر هنری رو به ضعف نهاد. در این دوران ساخت جعبه های قلمزنی با نگارش خطوط ، خوشنویسی ، طلاكوب و اسطرلاب سازی به شیوه قلمزنی و مشبک کاری مرسوم و متداول بود.

در حال حاضر این هنر در اصفهان ، تبریز ، تهران و اراک رواج دارد.امروزه حیات دوباره این هنر و زنده كردن سنن ارزشمند گذشته به همراه نوآوری هایی در آن، مدیون تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است كه از زمان تأسیس این كارگاه در سال 1335 ه.ش و انتصاب هنرمند شایسته (مرحوم استاد محمود دهنوی) به سرپرستی این كارگاه ها، این هنر جان تازه ای یافت و گامی نو در توسعه و گسترش آن برداشته شد. این حركت نخست با ارائه طرح ها و نمونه های بارز و منحصر به فرد، كه با آثار عرضه شده در بازار متمایز بود، آغاز شد و الگویی برای هنرمندان به شمار رفت.

از اساتید بنام این هنر میتوان از استاد ابراهیم لاتخافی و استاد بهرام الیاسی نام برد. استاد الیاسی دارای آثاری شاهکار در جهان میباشد او فرشچیان قلمزنی ایران است.

اهمیت هنر قلمزنی

قلمزنی هنری والا و ارزشمند در فرهنگ سنتی و هنری معنوی ایرانیان است و از جایگاه ویژه ای برخوردار است،که به کمک ذوق و اندیشه هنرمند ایرانی با تأثیر از آداب، سنن، فرهنگ و مذهب، در بیان آرا و عقاید ایرانیان به زیباترین شئ فلزی نقش بسته و در درازای تاریخ رویدادها و تحولات گوناگون پشته سر گذاشته و ماندگاری آن را به نسل های بعد منتقل کرده است.

این هنر سابقه ای بس طولانی و تاریخی در ایران دارد و یكی از رشته های هنرهای سنتی ایران است كه در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلز كاری قرار دارد. قلمزنی ابتدا به صورت حجاری در بدنه كوهها و روی سنگهای ساختمانی كاخهای پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها هنر حجاری، تبدیل به حكاكی و سپس قلمزنی گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگهای ساختمانها و بدنه كوها به روی سنگ های قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید و «حكاكی» نامیده شد. عاقبت فلزات از جمله طلا، نقره، مس، برنز و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و هنر«قلمزنی» نام گرفت. هنر قلمزنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیا فلزی به ویژه مس، طلا، برنج و ... به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیلۀ قلم با ضربۀ چکش بر روی اجسام فلزی. مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد، در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزان است. از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس نخستین فلزی است که در هنر فلز کاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت.

هنر قلمزنی روی فلز از آن رو بیشتر مورد توجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به سایر اشیا برخوردار است. نقش مایه‌ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی گوناگون بر اساس دگرگونی های عقیدتی و فرهنگی متفاوت اند و تحت تاثیر شرایط اجتماعی تغییر می کند و سیر تحول را به دنبال خود دارند.

قلمزنی در فرهنگ لغت معین چنین معنی شده است: «نویسندگی، نقاشی و یكی از هنرهای زیباست و آن ایجاد نقوش جانوران و گیاهان و طرحهای مختلف است بر روی نقره یا فلزات دیگر. در هنگام عمل، استاد به وسیله قلمی فلزی و یا منقاش نوك تیز فولادی كه دارای دسته ای چوبی است كار می كند. دكتر معین پس از این تعریف، این بیت را از «زلالی» آورده است:

به طرح خویش حیرت زند دست          كه از هیچش قلمزن نقش چون بس

قلمزنی در لغت نامه دهخدا اینگونه بیان شده است: کار قلمزن و آن عبارت است، از کندن نقشها بر فلزات، قلمزنی اصفهان معروف است.

تعریف قلمزنی به زبان ساده:

قلمزنی نوعی کنده کاری و ایجاد خطوط و نقش های گود و برجسته بر روی اجسام فلزی مانند طلا، نقره، ‌‌مس، برنز، و ... که به وسیله قلم و ضربه چکش ایجاد می شود.

لوازم قلمزنی:

چکش قلم زنی ، پرگار ، تسمه خط کشی و انواع قلم ها شامل: قلم پرداز، قلم نیم رو، قلم گرسواد، قلم گر سوم، قلم بادومی قلم های بدون آج مانند: قلم سنبه، قلم گیری، قلم نیم بر کلفت ، قلم نیم رو ، قلم نیم سایه ، قلم یک تو ، قلم دو تو، قلم بادومی ، قلم ناخنی، قلم خوشه، قلم کف تخت مربع، قلم تخت مستطیل، قلم تیز بر مشبک کاری و قلم تیزبر

مراحل قلمزنی:

قلمزن از انواع قلم که هر کدام به نوبه خود نوک های متفاوتی دارند استفاده می کند. مثلاً در یک کار ممکن است از پنجاه نوع قلم با سایزهای و کارایی متفاوت، استفاده شود. این خود نشانگر دقت و ظرافت کار قلمزنی است. در گذشته معمولا هر شیی که فلزی بود را با هنر قلمزنی می آراستند. امروزه قلمزنی را بیشتر روی کالاهای فلزی تزئینی نظیر کوزه، گلدان، سینی، ‌کاسه و ... انجام می دهند.

تصویری از کار قلمزنی روی بشقاب فلزی

برای خلق اثر بر فلز ، ابتدا (داخل یا زیر) زیرساخت شی که معمولا از مس یا نقره و گاه طلا می باشد از محلول قیر و گچ پر می نمایند. ( دلیل استفاده از قیر در قلمزنی جلوگیری از سر و صدای زیاد و همچنین سوراخ نشدن فلز بر اثر ضربات چکش است. در این محلول از گچ برای کاهش یافتن چسبندگی قیر استفاده می شود تا در مرحله نهایی سریعتر از فلز جدا گردد.) سپس طرح مورد نظر را برروی شی پیاده نموده به این طریق که ابتدا طرح را به کمک سوزن در فواصلی نزدیک بهم سوراخ کرده و بعد از قرار دادن برروی فلز، روی آن گرد زغال می تکانند به این ترتیب گرد زغال از سوراخ های طرح گذشته و بر روی فلز می نشیند سپس طرح به کمک قلم پررنگ و آماده قلمزنی می شود. قلم مورد نظر که دارای نوک های مختلفی می باشد را انتخاب نموده و بر اساس طرح ، با چکش و به آرامی و با آهنگی موزون به انتهای قلم می کوبد. در میان قلم ها ، قلم نیم سایه و نیم بر از اهمیت بیشتری برخوردارند. پس از اتمام کار ، قیر به وسیله حرارت مجدادا ذوب و از درون کار بیرون آورده می شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت ، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر کاملا از بین برود. در بعضی از آثار قلمزنی برای این که بعضی از نقوش نظیر گل ها بهتر نمایان شود روی کار را با روغن جلا می پوشانند و قبل از خشک شدن روغن ، روی سطح کار را به سرعت با پودر زغال ، سیاه می کنند در نتیجه قسمت های فرورفته ، با شیار های سیاه باقی می ماند.

از شیوه هائی كه در قلم زنی به كار می رود می توان موارد ذیل را نام برد:

شیوه عكسی
با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.

شیوه زمینه پر
همان گونه كه از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.

شیوه منبت
هنرمند با ایجاد حداكثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می كند.

شیوه برجسته ( جُنده کاری)
اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن كه بتواند بدون اشكال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.

شیوه مشبک
هنرمند با بریدن زمینه و جدا كردن آن از سطح كار، موضوع را نمایان می سازد.

شیوه قلم گیری

هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین میكند. این كار به وسیله قلم انجام می شود. 

روش نگهداری

حفاظت از رطوبت مداوم ،اشیا نوک تیز و برنده ، با آب ولرم و شوینده های معمولی و غیر اسیدی قابل شستشو میباشند.

ویژگی های کیفی کالای قلمزنی

برای تشخیص کیفیت یک کالای قلمزنی باید به نکات زیر توجه داشت :

• نقوش به کار رفته حتی الامکان سنتی باشد.
• هرچه طرح ظریف تر و پرکارتر باشد محصول از ارزش بیشتری برخوردار است.
• سطح کار سوراخ نباشد ؛ چرا که در هنگام قلمزنی ، در اثر فشار زیاد بر روی قلم ها ممکن است در سطح کار سوراخ به وجود آید.
• از قلم هایی که نوک آن ها به صورت شابلون طراحی شده استفاده نشده باشد.
• سطح کار پوسته پوسته نباشد (اگر زیر ساخت کار از فلز بازیابی شده تهیه شود ، در حین کار ، محصول پوسته پوسته می شود.)
• کجی در سطح دیده نشود و سطح انتخاب شده کاملا هندسی باشد.
• قسمت های برش خورده لب برگردان شده باشد.
• فرو رفتگی در سطح دیده نشود.
• لبه ها ناصافی نداشته باشد و مضرس نباشد.
• کار به خوبی پرداخت شده باشد و اثری از قیر بر لابه لای سطوح دیده نشود.
• اگر کالا بشقاب است و با نوارهای محیطی تزیین شده ، محل لحیم از زیر و سر تا سر بوده و دقیقا به لبه کار مماس باشد. نوار انتخابی نیز باید همجنس کار باشد و لب برگردان شده باشد.
• اگر کالا کاسه است ، نوار باید درقسمت زیرین کاسه تماما جوش شده و لب پایین مماس با زمین باشد.
• کعب کاسه و پارچ مناسب در نظر گرفته  شود و ضخامت نوار کعب هم ضخامت کاسه باشد.
• اگر کالا سینی است باید از سطح صاف و محل تماس با زمین کاملا مسطح برخوردار باشد.
• اگر آبکاری شده است ، آن آبکاری باید یکدست باشد. چنانچه نوارهای مصرفی همجنس با زمینه کار نباشد در آبکاری به رنگ دیگری نمایان می شود.

نمونه کارهای نفیس قلمزنی شده

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• شناخت صنایع دستی ایران / حسین یاوری / انتشارات مهکامه / سال 1392 / چاپ پنجم 
• تجلی نور در هنرهای سنتی ایران / حسین یاوری / انتشارات سوره مهر / سال 1384 / چاپ اول
• تاریخچه فلزکاری / محمد جواد جنیدی / دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز / سال 1353 / شماره 110