نقاشی پشت شیشه

نظری اجمالی به هنر نقاشی پشت شیشه ( فرانسوی : Eglomisé / انگلیسی : Glass painting )

این نوع نقاشی غالبا در دو بُعد و با رنگ های درخشان با اسلوب های مختلف از دیرباز در هنر های مردمی و قومی بسیاری از کشورها متداول بوده است. پیشینه آن در ایران به احتمال زیاد به عهد صفویان باز می گردد و موضوع های دینی و دنیوی در آن به کار برده می شد.از عهد زندیه به بعد ، این نوع نقاشی به قلمرو هنر رسمی نیز راه یافت. «مهرعلی» از جمله نقاشانی بود که در زمان فتحعلی شاه در این عرصه طبع آزمایی کرد.

تاریخچه

قدمت این نقاشی در اروپا به قرن سوم ق. م باز می گردد. قدیمی ترین نمونه که از جنوب ایتالیا به دست آمده ظرفی است از دو کاسه شیشه ای بی رنگ که بین آن دو یک ورقه طلای حکاکی شده قرار گرفته است. نمونه ای از این ظروف متعلق به قرن سوم ق.م که به شیشه های طلایی معروف بودند در موزه بریتانیا موجود است.

ساخت اشیا شیشه ای و مینا کاری و طلاکاری بر روی آن ها در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی به اوج خود رسید. در این دوره ورقه های تازک نقاشی شده فلزی را به پشت شیشه می چسباندند که زیباترین نمونه آن در «نمازخانه سنت استفان» کلیسای سنت مینستر انگلستان در قرن سیزدهم م به اجرا درآمده است. اما شیشه های رنگین برای تزئین کلیساها در اروپا از حدود قرون نهم و دهم میلادی رواج یافت و به این روش تولید می شد که ابتداقطعا شیشه تخت را با شیشه مذاب رنگی نقاشی می کردند و سپس آن ها را با 700 تا 800 درجه سانتیگراد حرارت می دادند تا نقش بر رئی آن ها تثبیت شود. بهترین نمونه آن در قرن دوازدهم میلادی در «کلیسای شارتر» فرانسه اجرا شده است.

در این نوع نقاشی هیچ گونه حرارتی به اشیا داده نمی شود و به همین دلیل به «نقاشی سرد» معروف بوده است.

امروزه در اغلب کشورهای دنیا هنر نقاشی پشت شیشه رایج است و نقاشان مشهوری در قرن بیستم در این زمینه مشغول به کار شدند ؛ هرچند این هنر هرگز به محبوبیت خود در سال های گذشته دست پیدا نکرده است.

نقاشی پشت شیشه در ایران

متاسفانه از چگونگی و تاریخ دقیق ورود این نقاشی به ایران اطلاعات کاملی در دست نیست. اما چنین روایت شده که این هنر از ونیز ایتالیا به دیگر نقاط جهان راه پیدا کرده چرا که این شهر قرن ها مرکز شیشه گری و تزئینات مربوط به آن بوده است. بنابراین شاید بتوان گفت که این هنر از طریق بازرگانانی از بنادر جنوبی به ایران وارد شده و مورد توجه قرار گرفته است.

 این هنر اروپایی با نگاه و هنر خلاقانه هنرمندان ایرانی رنگی بومی به خود گرفت. اولین نقاشی های پشت شیشه در ایران قطعات زیبای گل و مرغ است که در گچ کاری سقف ها و دیوار های خانه های اعیانی کار گذاشته می شد و تاریخ آن تا دوره زندیه قدمت دارد.

بهترین نمونه های نقاشی پشت شیشه به دست « آقا صادق » نقاش مشهور شیرازی در دوره زندیه کشیده شده است. او شاگرد « علی اشرف » نقاش بنام قرن 12 ه.ق بوده است.

به تدریج نقاشی پشت شیشه و آینه^[1] با نقش گل و مرغ رواج بیشتری پیدا کرد و کم کم چهره دختران جوان با لباس های اروپایی و همچنین دور نماها به این نقاشی اضافه شد. از عوامل موثر در این تغییرات رواج باسمه های فرنگی در ایران و تقلید از آن هاست که مورد پسند عموم مردم قرار گرفته بود.

با شروع سلطنت فتحعلی شاه در نیمه اول سده سیزدهم ه.ق شیوه نقاشی صورت یا شبیه کشی در میان نقاشان درباری رواج یافت که نمونه های بسیاری از آن در مجموعه نقاشی های کاخ گلستان نگهداری می شود ؛ همانند نقاشی پشت شیشه از چهره حسنعلی میرزا پسر فتحعلی شاه که به دست « مهر علی » نقاش معروف آن زمان کشیده شده است.

در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم ه.ق در شیراز ، اصفهان ، قزوین ، کاشان و تهران از نقاشی پشت شیشه در گچ بری ها ، آینه کاری های منازل اعیان استفاده می شده است. همزمان و همراه با تزئینات ساختمان ها ، این هنر به طور مستقل نیز اجرا می شد.

به طور کلی می توان نقاشی پشت شیشه را از نظر مضمون و محتوا به دو دسته تقسیم بندی کرد:

• نقاشی های مذهبی : شامل خط - نقاشی و شمایل نگاری است.
• نقاشی های تزئینی : شامل گل و مرغ ، تصویر نگاری و دورنما و همچنین آثاری با محتوایی تقلیدی از نقاشی های قهوه خانه است.

بسیاری از هنرمندان این رشته نقاشان ساختمانی بودند که شیوه ای از نقاشی پشت شیشه را پس از گل و مرغ به وجود آوردند که مهم ترین بخش این آثار را تشکیل می دهند.

نقاشی پشت شیشه ، قرن نوزدهم ، مربوط به دوره قاجار

ویژگی های شمایل نگاری مذهبی

بین مفهوم نقاشی پشت شیشه در ایران و سایر نقاط جهان تفاوت عمده ای وجود دارد و تنها آثار به جای مانده از اروپای قرون وسطی به دلیل مضمون مقدسی که دارد قابل مقایسه با نقاشی های پشت شیشه ایران می باشد. البته این آثار بسیار ساده تر از نوع ایرانی می باشد.
مسیحیان از این سبک نقاشی در کارناوال های مذهبی و برای تبرک در ورودی از چشم زخم مسافران استفاده می کردند. کشیشان نیز نقاشی های پشت شیشه به شکل شمایل های حضرت مسیح و حواریون را جلوی کاروان های مسافران راه های صعب العبور کوهستان آلپ حمل می کردند تا از مصائب راه در امان بمانند.
از قرن 16 میلادی این سبک نقاشی در اروپا جنبه تزئینی پیدا کرد و طبقه اشراف و مرفه جامعه از آن استفاده می کردند. و اما در ایران اوج اعتلای این هنر در زمان قاجار بود که متاسفانه مانند بیشتر هنرهای ایرانی  مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفت و سرانجام به دست فراموشی سپرده شد.

نقاشی های پشت شیشه تلفیقی از هنر و مذهب است. ارادت مذهبی و نوری است که بازتاب آن در جسم شفاف شیشه دیده می شود. شاید انتخاب شیشه یه عنوان بستر نقاشی ، انتقال ذره ای از نور آسمانی بوده که جلوه ای از کمال مطلق است. بسیاری از نقاشان پشت شیشه قبل از به دست گرفتن قلم مو وضو می گرفتند و گاهی نیز همانند «سید کاظم شیرازی» با خون خود ، رنگ سرخ صحنه های کربلا را نقاشی می کردند.

در دوره پهلوی اول شمایل ها بسیار زیبا به تصویر کشیده می شدند. چهره پردازی نقاشی های پشت شیشه همانند تعزیه است چرا که چهره امامان و یارانشان با وجاهت و چهره دشمنان و لشکرشان با کراهت ترسیم می شد.

در برخی از تابلوها برای خیمه ها و لباس اولیا و معصومان به جای رنگ از کلاف ابریشم استفاده شده است. ( این کار قبل از ابداع کلاژ توسط کوبیست ها در اروپا انجام گرفته است. ) در کادر بعضی از تابلوها از کاغذ های طلایی و نقره ای استفاده شده که جلایی خاص به پس زمینه نقاشی بخشیده است.

• رنگ

رنگ نیز برای این نگارگران حرمت داشته و هر رنگی با منظور مشخص به کار برده می شد ؛ به عنوان مثال رنگ سبز و آبی فقط برای اولیاء ، رنگ سفید برای اهل توبه ، زرد برای اهل وسوسه ( مانند نقاب زرد برای حر ریاحی که نشانه تردید اوست ) و پَر سرخ رنگ مایل به سیاه برای کلاه خود به نشانه شقاوت به کار می رفت.
رنگ سرخ خاصی موسوم به قرمز خون ریز مختص لباس انبیاء اولیای خداوند است. اگر این رنگ را برای لباس اشقیا به کار برند قطعا رنگ آن را چرک می کردند تا خلوص و شفافیت آن از بین رود و همانند دشمنان شود.
زنان اهل بیت نیز همواره با لباس سیاه عزا و نقاب سفید ترسیم می شدند.
شمایل نگاران حتی به ترسیم اسب اولیا و اشقیا توجه داشته و از نشانه های رنگی برای آن ها استفاده می کردند. اسب اولیاء به رنگ سفید و اسب اشقیا به رنگ سیاه کشیده می شد.

• روایات و نقوش

از مهم ترین روایت ها و موضوع های نقاشی پشت شیشه واقعه کربلا می باشد که در بسیاری از تابلوها شخصیت مرکزی حضرت ابوالفضل (ع) است و موضوعات دیگر در اطراف این سوژه اصلی نقاشی شده است. از نکات مهمی که بین تمام هنرمندان این سبک نقاشی مشترک بود ترسیم زیباترین چهره برای حضرت ابولفضل می باشد.
از دیگر روایات در شمایل های مذهبی عروسی قاسم پسر امام حسن (ع) است که در حین برگزاری به جنگ فراخوانده و شهید می شود.

در بعضی از این تصاویر عَلَم که مقدس ترین نماد و مظهر ماندگاری و پیروزی است دیده می شود. در شمایل هایی که در مشهد تهیه می شد مضمون « یا ضامن آهو » دیده می شود که توسط «اسماعیل گیلانی» متداول گشت.

شیر یا اسد به نشانه شجاعت ، کبوتران سفید به نشانه پاکی ومعصومیت اهل بیت و گاهی شتر که برای بردن اسیران به کوفه از آن ها استفاده می شد در گوشه و کنار تصویر دیده می شود.

نقش تبر که مظهر مبارزات شیعی و خانقاهی است ، شمشیر و خنجر که سمبل شجاعت و مبارزه است نیز در بعضی تابلوها دیده می شود.

مرغ رخ یا اسب بُراق که حضرت محمد (ص) سوار بر آن به معراج رفتند نیز از موضوع های متداول در میان نقاشان پشت شیشه بوده است.

در برخی از این نقاشی ها نقش اژدها که سمبل نیکی و بدی است و همچنین تصاویری از روز قیمات و نحوه مجازات بدکاران و همچنین گوشه هایی از بهشت و فرشتگان مقرب وجود داشته است.

• پوشش

در این نقاشی در مورد پوشش به واقع گرایی اهمیت می دادند و پوشش لباس ها به طور عمده به دو دسته لباس های رزمی و لباس های عادی تقسیم می شوند :

1. لباس رزمی شامل کلاه خود ، زره و چکمه بوده است.
2. در ترسیم لباس عادی سه گروه لباس مورد توجه بوده است : لباس معصومین ، لباس اشقیا و لباس مردم غیر مسلمان. لباس معصومین شامل عمامه ، پیراهن ، قبای بلند ، شال کمر و شلوار بوده است. فرشتگان و حوریان از پشت پارچه توری سفید یا رنگی با رنگ های ملایم و تاج بر سر نقاشی می شوند به استثنای عزرائیل که گاهی با روپوش بلند و سیاه در بعضی شمایل ها به چشم می خورد.

ویژگی های خط – نقاشی های مذهبی 

به جرات می توان گفت که پایه و شیوه مهم هنری که در آغاز دهه 40 ه.ش « هنر سقاخانه » نامیده شد متکی بر خط- نقاشی های پشت شیشه دوران قاجار بوده است. در دوران قاجار ، خط را هم بر پشت شیشه و هم بر پشت آینه می نوشتند. کلمات اغلب به شکل طغراهای دو طرفه نوشته شده و با حاشیه و اسامی پنج تن و نقاشی گل و مرغ تزئین می شده است. زمینه اثر را نیز با کاغذ های طلایی و نقره ای می پوشاندند. آقایان «عظیمی» ، «غلامعلی نقاش قمی» و «محمدعلی» از بهترین نقاشان خط پشت شیشه بودند.
از این خط – نقاشی ها برای تزئین و همچنین تبرک در پنج دری های خانه های اعیان که محل روضه خوانی بود استفاده می شد.

ویژگی های نقاشی های پشت شیشه تزئینی

همانطور که گفته شد این نقاشی ها شامل گل و مرغ ، پرتره و دورنما می باشد. «آقا صادق شیرازی» از بهترین نقاشان گل و مرغ دوران زندیه و قاجار بوده است.

در اصفهان ، در خانه سالار سعید در سنندج ، در کاخ گلستان تهران و در ایوان اصلی ، در آینه کاری دیوار ها و سقف از این نقاشی استفاده شده است. اما زیباترین نمونه این هنر در شیراز ، در عمارت نارنجستان قوام و باغ ارم موجود می باشد.

در نقاشی های دورنما و منظره ها در دوران قاجار تاثیر نقاشی غربی به خوبی قابل مشاهده است زیرا در برخی هم پرسپکتیو رعایت شده و همچنین تاثیر معماری غربی نیز در این نقاشی ها به چشم می خورد.

نقاشی پشت شیشه

تکنیک و شیوه کار : 

این نقاشی کاملا بر خلاف نقاشی بر روی بوم انجام می گیرد به این ترتیب که ابتدا تمام جزئیات رسم شده و سپس رنگ های زمینه سطح شیشه را می پوشاند.
برای زمینه نقاشی پشت شیشه از قطعات شیشه های تخت یا آینه و برای طراحی روی شیشه از روش «چرمه کردن» ، «سمبه زدن» و «گرته کردن» استفاده می شده است و این دقیقا همان روشی بود که در اروپای قرون وسطی به کار می رفت.

برای پوشاندن پشت کار از کاغذ های بسته بندی تنباکو که کاهی و زرد رنگ بودند استفاده می کردند. نقاش بعد ار اتمام کار و خشک کردن رنگ ها ، برای محکم کاری آن را با حلبی می پوشاندند. این کار نقاشی را در مقابل حشرات نیز محافظت می کرد.

مراکز تولید

یکی از مراکز مهم این هنر زیبا و اصیل «اصفهان» بوده که شمایل کشی و نقش گل و مرغ در این شهر بسیار متداول بود. در اصفهان این هنر در انحصار خانواده های خاصی قرار داشت به عنوان مثال شمایل های مذهبی در انحصار خانواده یا « طایفه نعمت اللهی » بود که در محله پاقلعه اصفهان سکونت داشتند. (طراحی چهره نیز از دوران قاجار در اصفهان ترویج یافت.)

از دیگر نقاشان پشت شیشه در ایران 

سید حسین عرب ، میرزا مهدی شیرازی ، شازده افسر ، رضا درویش ، میرزا عباس ، میرزا اسکندر ، میرزا ابراهیم ، علی طارمی زنجانی ، کوچک خان نقاش ، محب علی ، سید اسدالله ، سید کمال (معروف به سید خطاط) ، حاج باقر ، سید کاظم ، حسین طاهر زاده ، استاد رحیم قزوینی ، میر یوسف شیشه نگار ، سید هاشم موسوی و ... . 

تفاوت نقاشی پشت شیشه با نقاشی روی شیشه یا ویترای

بسیاری از مردم این دو هنر را با هم اشتباه می گیرند و به اشتباه به نقاشی پشت شیشه ، ویترای می گویند. در صورتی که این دو هنر به ظاهر شبیه با یکدیگر تفاوت هایی دارند. از عمده ترین تفاوت ها حرکت و رنگ‌آمیزی از جزء به کل است، یعنی در نقاشی پشت شیشه اگر خالی بر روی گونه یک زن وجود داشته باشد، باید آن خال را قبل از رنگ ‌کردن بر روی صورت قرار داد.

از دیگر تفاوت‌های ویترای با نقاشی پشت شیشه این است که رنگ‌های ویترای بر پایه تینر و آب است ولی رنگ‌های نقاشی پشت شیشه ، بر پایه روغن و الکل می باشد.

لازم به ذکر است که نقاشی پشت شیشه جزء صنایع دستی ثبت‌ شده و مصوب ایران است اما ویترای جزو رشته های مصوب صنایع دستی نمی باشد.

برای آگاهی بیشتر به نقاشی روی شیشه (ویترای) در بخش بلور و شیشه مراجعه فرمایید.

پانویس

1. نقاشی پشت آیینه (انگلیسی : Mirror painting ) : نوعی نقاشی که در چین متداول بوده ولی اسلوب آن در باختر زمین نیز سابقه داشته است. روش کلی کار چنین است : برای اجرای طرح مورد نظر نخست قسمت هایی از پوشش جیوه یی پشت آینه را می تراشند و سپس این بخش های خالی شده را به طریقی با رنگ پر می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• دایره المعارف هنر / رویین پاکباز / انتشارات فرهنگ معاصر / چاپ پنجم / سال 1385 
• دايره المعارف هنر های صنايع دستی و حرف مربوط به آن / سيد ابوالقاسم سيد صدر / انتشارات سيمای دانش / چاپ دوم / سال 1388
• آشنايی با هنر های سنتی 3 / دکتر حسين ياوری ، آنيتا منصوری ، شريفه سلطانی / انتشارات سيمای دانش / چاپ اول / سال 1390