نی انبان

«نی انبان» از سازهای بادی زبانه دار ترکیبی می باشد. این ساز صورت تکامل یافته دوزله است. هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده و با فشار بازوان نوازنده به انبان ، هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز می گردد.

نی انبان در ادبیات

در دیوان فوقی اثر ملا فوقی یزدی (قرن 12) به نی انبان اشاره شده است : « گاه شیخم ، گاه رندم ، گاه صوفی ، گاه مست ، گاه سرنا می نوازم ، گه نی انبان می زنم.»

در بسیاری از منابع از نام « خیک نای » برای این ساز استفاده شده است. به عنوان مثال در کتاب « مطلقات ذوات الاوتار» چنین آمده است: «خیک نای که همان نی انبونه باشد که با دهان به خیک می دمند و سر دیگر خیک به دو نای پیوسته است و باد را مرتبا از آنجا می گیرند.»
به آن « مشکک » نیز گفته می شد. چنانچه امیر خسرو دهلوی چنین گفته است:

بادبندی سرورنای مشکک را ببین        هر زمان آن بادبندی را زسر گیرد همی

این ساز با نام های نی هنبان ، هنبون و هنبونه نیز شناخته می شود.

ساز نی انبان

ساختمان ساز

این ساز از سه قسمت تشکیل شده است : مشک ، دسته یا لوله صوتی و لوله دمیدنی یا دهنی.

• مشک (انبان)

مشک که از پوست بز تهیه می شود به نوازنده این امکان را می دهد تا هوای مورد نیاز برای نواختن را در کیسه یا انبان ذخیره کند و بدین ترتیب صدایی بدون انقطاع تولید می کند. معمولا پس از زدودن موها از روی پوست و همین طور خارج کردن رطوبت اضافه ، آن را در حنا گذاشته و پس از خشک شدن آن را با روغن کنجد نرم می کنند.
مشک دارای 6 خروجی است که سه تای آن را که مربوط به دو پا و قسمت تحتانی بز  است ، با هم از داخل جمع کرده و می بندند. قسمت گردن را نیز به همان شکل بسته و قسمت دو دست را هر کدام جداگانه یکی برای دسته انبان و دیگری برای دهنی یا ورودی هوا در نظر می گیرند.
دهنی طوری طراحی شده که هوای خارج شده از دهان پس از دمیدن به انبان دیگر باز نمی گردد و همانند شیر یک طرفه عمل می کند. قطعه ای کوتاه از یک لوله است که یک سر آن در مشک قرار داشته و توسط یک تکه پلاستیک مهار می شود. این تکه پلاستیکی سوراخی دارد که موجب ورود هوای دمیده شده به داخل انبان شده و پس از اتمام دمیدن ، هوای درون آن به پشت پلاستیک فشار می آورد تا مانع بازگشت و خروج هوا از درون مشک می گردد.
دسته از دو نی ، یک قاب یا قالب چوبی ، دو پیکک (نوعی قمیش) ، موم و پنبه تشکیل می شود. به این ترتیب که اندکی پنبه درون قاب چوبی گذاشته سپس نی ها را در آن قرار داده و موم مذاب را در لابلای آن ها ریخته و سپس پیکک ها را بر سر نی ها قرار می دهند. در واقع این نی ها همان ساز دوزله است اما کمی بزرگ تر از دوزله معمولی (گاه با 7 سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به انبان وصل و هواگیری شده است.
در واقع می توان گفت که نی انبان شکل کامل تری از دوزله می باشد.

 نوازندگان بنام

از نوازندگان این ساز دلنواز می توان از خماس ، حسین توانا ، استاد محمد جنجال ، کریم ادریس پور ، محسن شریفیان نام برد.

کریم ادریس پور ( تصویر سمت راست ) و محسن شریفیان ( تصویر سمت چپ ) ، از نوازندگان مطرح نی انبان

سازندگان بنام

یکی از سازندگان این ساز صادق فخر بهبهانی اهل جنوب ایران می باشد.

نی انبان نوازی در سواحل جنوب ایران

نی انبان معروف به ساز بندری سازی محبوب در جنوب ایران به خصوص در بوشهر می باشد. اهمیت این ساز نزد جنوبی ها ، به اندازه اهمیت کرنا برای بختیاری ها، سرنا برای لرها، دوزله برای کردها و ... می باشد. از این ساز بیشتر در عروسی ها و مجالس بزمی استفاده می کنند.
علاوه بر ایران در اغلب نقاط جهان مانند آفریقا ، اروپا ، هند و خاورمیانه یافت شده و آن را به عنوان سازی کهن ، اصیل و بومی می شناسند. نقش این ساز در فرهنگ و تاریخ کشورها قابل ملاحظه است. به عنوان مثال در کلیسای شهر سانتا کروس اسپانیا مربوط به قرون وسطی نقش برجسته ای از آن وجود دارد.

نقش برجسته از نی انبان (bagpipe) در کلیسای سانتا کروس اسپانیا ، مربوط به قرون وسطی

انواع مختلف این ساز در زبان انگلیسی با عنوان Bagpipe شناخته می شود. نی انبان در شباهت این سازها در استفاده از یک پوست (مشک) به عنوان انبان و نگهدارنده هوا وهمچنین نی ها برای تولید صدا و ملودی می باشد. اما علیرغم شباهت ظاهری ،  تفاوت های بسیاری از جمله در فواصل موسیقیایی ، حالت ها و استیل نوازندگی به چشم می خورد. شبیه ترین ساز ها به نی انبان ایرانی از نظر فواصل موسیقیایی ، نوع آفریقایی و عربی آن است.
در نی انبان اسکاتلندی از لوله های واخوان (Drone) باس و تنور استفاده می شود. این لوله ها، تامین کننده صداهای پدال بوده که یکنواخت و ممتد به گوش می رسند. این لوله ها دارای زبانه (Reed) بوده ، طول های مختلف دارند و از چند تکه ساخته شده اند تا بتوان آن ها را کوک نمود.

نی انبان اسکاتلندی

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• نی انبان را بهتر بشناسیم / سید محمد رضا بلادی / مجله مقام موسیقایی / سال 1384 / شماره 39
• نی در ادب پارسی / محمد شفیعی / یادنامه یغما