قیچک

قیچک از جمله سازهای زهی-آرشه ای می باشد. سازی شبیه به کمانچه است با این تفاوت که کاسه ای به بزرگی کاسه تار و دسته ای کوتاه دارد. نوازنده آن را به صورت عمودی بر روی زمین قرار داده و آرشه را به صورت افقی با سیم به حرکت در می آورد.

غژ ، غژک یا غیژک اسامی دیگر این ساز است. در ازبکستان و تاجیکستان آن را با نام « غنچک » می شناسند. این ساز در افغانستان هم نواخته میشود.

قیچک را می توان از نظر کارکرد و قدرت اجرای آهنگ های مختلف ، با ساز ویولن مقایسه کرد.

این ساز از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و در موسیقی نواحی مختلف ایران علی الخصوص استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان کاربرد فراوانی دارد. در اغلب نغمه های بلوچی ساز اصلی محسوب شده و تنها به وسیله این ساز است که نوازنده بلوچ می تواند غم و اندوه درون خود را با همان سوزناکی حکایت کند. از نظر آن ها قیچک ، مناسب ترین ساز برای اجرای آهنگ های غم انگیز و شاد است. بلوچ ها قیچک را سرود یا سروز نیز می نامند و به نوازنده آن ، سرودی یا سروزی می گویند.

ساز قیچک ، محل نگهداری : موزه موسیقی ایران

اجزای ساز

• کاسه طنینی

معمولا از چوب درخت توت ، گردو و یا چوب های محکم دیگر ساخته میشود. کاسه ای حجیم است و از دو قسمت تشکیل می شود. قسمت پایین ساز کوچکتر و به شکل نیم کره است و بر دهانه آن پوست کشیده می شود. قسمت بالایی بزرگتر و مانند چتری روی قسمت تحتانی قرار می گیرد. دهانه آن باز است و دسته ، تا روی نیمی از آن ادامه می‌یابد. هر دو قسمت توسط سطحی منحنی از عقب به هم متصل هستند و از جلو ، بین دو قسمت حفره ای تشکیل شده است.

کاسه طنینی قیچک

• پوست

معمولا از پوست آهو یا بره استفاده می شود.

• دسته

به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می شود. کوتاه است (حدود 1.5 وجب) و از یک طرف به قسمت بزرگ تر کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل است. دستان بندی دسته این ساز فاقد دستان بندی (پرده بندی) می باشد.

• جعبه گوشی (سرپنجه)

جعبه‌ای کوچک و تو خالی و از جنس چوب است و در انتهای آن تاجی با خمیدگی رو به عقب قرار دارد.

جعبه گوشی یا سرپنجه قیچک

• گوشی‌

شامل 4 گوشی (به تعداد سیم ها) به صورت میخ سر پهن است که دو به دو در طرفین سر پنجه قرار می گیرد. (یک سر سیم به دور آن پیچیده می شود و بدین طریق می توان آن را کوک کرد)

• شیطانک 

قطعه چوبی کم ارتفاع و باریک به عرض دسته ساز است که بین سرپنجه و دسته قرار می گیرد. سیم ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور کرده و به سمت گوشی های می روند.

• خرک

پایه ای از جنس چوب یا استخوان به ارتفاع تقریبی 2 سانتی متر است که بر روی پوست کاسه پایینی ساز قرار می گیرد. سیم ها از روی شیارهای آن عبور کرده و به سیم گیر می رسند.

• سیم‌گیر

قطعه ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه کاسه نصب شده و سرِ گره دار سیم به آن بسته می‌شود.

• سیم‌

این ساز دارای 4 سیم از جنس فلز است که سیم چهارم آن، روکش دار و ضخیم تر است. طول سیم ها در قیچک معمولی از سیم گیر تا شیطانک حدود 33 سانتی متر می باشد.

• آرشه

در نوع محلی آن ، از کمانه ( همچون آرشه کمانچه ) استفاده می شد اما امروزه از آرشه ویلن و ویلنسل استفاده می شود.

شیوه نواختن

نوازنده نشسته و ساز را با دست چپ به صورت عمودی نگه داشته و با دست راست آرشه را به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت بر سیم های آن می کشد. نوازندگان دوره گرد آن را تسمه ای چرمی به دور گردن خود آویخته^[1] و هنگام حرکت می نوازند.

انواع قیچک

در سال های اخیر قیچک در سه اندازه مختلف ساخته شده است:

قیچک سوپرانو ( به طول 56.5 سانتی متر) ، قیچک آلتو (به طول 63 سانتی متر) ، قیچک باس به همان نسبت بزرگ ‌تر ساخته شده است. 
قیچک سوپرانو بیشتر برای تکنوازی و همنوازی و آلتو و باس بیشتر برای همنوازی در ارکستر به کار می رود.

سازندگان بنام

استاد حسین قلمی و استاد معروف صفرزاده از اساتید ساخت این ساز کهن می باشند.

از مراحل ساخت ساز قیچک

نوازندگان بنام

زنده یاد علی محمد بلوچ معروف به علیوک از بزرگترین نوازندگان قیچک بلوچ بوده است. از دیگر نوازندگان معروف قیچک نیز می توان به زنده ‌یاد حسین فرهادپور،‌ رحمت الله بدیعی ، اردشیر کامکار ، پروین صالح و پروین شکالور اشاره کرد.

زنده یاد علی محمد بلوچ معروف به علیوک ، نوازنده بنام قیچک

پانویس

1. در سطح بالایی کاسه طنینی و پشت دسته ، حلقه ای نصب شده که محل الصاق دو تسمه بر آن است. یکی از تسمه ها را به کتف چپ و دیگری را به کمر می بندند. بدین طریق ساز در هنگام نواختن تقریبا آزاد و آویزان بر گردن است و نوازنده به راحتی می تواند هنگام ره رفتن بنوازد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز شناسی / پرويز منصوری / انتشارات زوار / چاپ نهم / سال 1393
• موسیقی در بلوچستان / محمد علی احمدیان / مجله هنر و مردم / سال 1356 / شماره 182