جاجیم بافی

تاریخچه جاجیم بافی

جاجیم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران قدمت زیادی دارد و از دیرباز بین خانواده های روستایی و عشایر رواج داشته است. از تاریخ دقیق بافت جاجیم در ایران اطلاع چندانی در دست نیست. در نگاره ای متعلق به قرن هشتم، جاجیمی با نقش نوارهای مورب به چشم می خورد که از آن به عنوان روانداز استفاده می شده است. ایرانیان در گذشته جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخواب های کنار اتاق می انداختند یا به عنوان رختخواب پیچ، روانداز و حتی رویه لحاف از آن استفاده می کردند.

در لغت نام دهخدا از جاجیم با نام جاجم نام برده شده ومی نویسد: (پلاس را گویند و فرشی باشد که آن را از نمد الوان دوزند. بمعنی جاجیم است و آن فرشی است که از پشم بافند غیر از گلیم ، مطلق پلاس ، و نیز فرشی که آن را از نمد الوان دوزند و جاجیم بتحتانی مشبع آن است.)

شفائی در هجو شال مرسله شخصی گفته است :

(وهم گفتا نه کهنه جاجیمی است      چون نمد دالبر درم درمش)

جاجیم قشقایی

تعریف جاجیم

جاجیم معمولا به صورت راه راه و شبیه به رنگین کمان طولی بافته می شود. نخ های آن از پنبه یا پشم تابیده بسیار زبر و خشن و بدون پرز و یا ترکیبی از پنبه و پشم می باشد. برای بافت جاجیم نیاز به دستگاه (دار) جاجیم بافی است. این دار بر خلاف دیگر دار ها به صورت افقی روی زمین قرار می گیرد. روش های بافت جاجیم در نقاط مختلف ایران تا حدودی یکسان بوده و عمده تفاوت در طرح ، رنگ و اندازه آنهاست که در هر منطقه ای اسامی و ویژگی ها و خصوصیات خاص خود را دارد . در لرستان ماشته بافی ، در مناطق جنوبی موج بافی ، و در نواحی مازندران به آن ساچیم بافی می گویند.

کیف دوخته شده از جاجیم

کاربردهای جاجیم

جاجیم به عنوان زیرانداز یا رو فرشی، رو رختخوابی، رخت پیچ ، بالاپوش ، پارچه کیف و کوله پشتی، و ... به کار می رود.

دستگاه جاجیم بافی / دار جاجیم

اجزا و نحوه بافت

بافت جاجیم به سبب ویژگی و تمایز آن نسبت به سایر بافته ها به «جاجیم بافت» معروف است. این بافته از نوارهای منسوج تارنمای به هم دوخته کم و بیش ضخیم تشکیل شده است که در بافت آنها رشته پود به صورت تک رنگ از میان تارهای رنگینی که نقشهای جاجیم را می سازد می گذرد. تار و پود آن غالبا از پشم و بافتی لخت نرم و سنگین است. جاجیم از به هم دوخته شدن چند تخته (نوار) جاجیم بافت، شکل می گیرد. عرض نوارها بین هجده تا 35 سانتیمتر و طولشان بین سه تا شش متر در نواحی گوناگون تفاوت می کند. جاجیم بافت (که بر خلاف همه بافته های دیگر «تارنما» است و پود آن دیده نمی شود) بافتی متناوب دارد و تارهای آن در نقش اندازی ها معلق است. این تارهای معلق اضافی موجب می شود که جاجیم بافت، بافته ای نسبتا برجسته به نظر آید. نقش پردازی جاجیم منحصر است. از جمله این نقشها می توان به نقش محرمات قائم (نقش مایه ای به شکل نوارهای پهن بافته شده در طول یک تخته جاجیم) و نیز نقش مایه های چهارخانه ، شطرنجی و ... اشاره کرد.

برای بافت جاجیم دستگاه (دار) جاجیم بافی به صورت افقی روی زمین قرار می گیرد. مجموعه تارها (چله ها) که نسبت به سایر بافته ها متراکم تر و رنگ آنها متغیر است به طول تقریبی بیست تا سی متر به موازات هم به فاصله چند سانتیمتری زمین در کنار هم کشیده می شوند. تارها در ابتدای دستگاه به دور چوبی به نام سردار و در انتها به دور چوبی به نام زیردار که به زمین متصل شده اند می چرخند. همیشه نیمی از تارها به صورت یکی در میان با چوبی که نخی به شکل خاص به دور آن تابیده شده است (چوب کوجی) از نیم دیگر تارها جدا می شود. دو سر این چوب با دو رشته طناب به بالا کشیده می شود و به سه پایه ای چوبی متصل می گردد که قابل جابجایی است و همیشه در محل بافت قرار می گیرد بنابراین همیشه نیمی از تارها به صورت یکی در میان در بالا و نیمی دیگر در پایین قرار می گیرد. در دستگاه جاجیم بافی از چوب هایی استفاده می شود که بافنده به مقتضای طرح و نقش با آنها تارهایی را که می خواهد روی بافته معلق بمانند بلند می کند و پودگذاری می نماید. به این طریق چند «ورد» به طور غیرمستقیم وارد دستگاه بافندگی می شود. هر بار که پود از میان تارها عبور می کند با جابجا کردن چوبی که در میان تارهاست جای این دو رشته تار عوض می شود. در بافت آن برای کوبیدن پودها از یک کاردک چوبی با لبه گرد که یک طرف آن نازک تر از طرف دیگر است استفاده می شود. این کاردک از میان دو دسته تار بالا و پایین می گذرد و بافنده با کشیدن آن با دو دست به سمت خود پود را با فشار در میان دو دسته تارهای بالا و پایین جای می دهد. پود ضمن بافت در زیر تارها پنهان می شود و تارها از روی کار دیده می شوند. تعداد پود در بافتهای دیگر مانند گلیم و غیره متعدد و رنگ آن متنوع است و می تواند نقشهای بیشماری را ایجاد نماید ولی در جاجیم بافت، چون رشته های تار نقش را به وجود می آورند و تعداد و رنگ آنها محدود است و پس از بسته شدن تارها به دو چوب سردار و زیردار دیگر نمی توان آن را کم و زیاد کرد و نقش پردازی نیز محدود است.

جاجیم / JaaJym

مناطق بافت جاجیم

پراکندگی جغرافیایی کوچ نشینان و روستانشینانی که به جاجیم بافی اشتغال دارند نشان می دهد که این بافته مختص نواحی سرد کوهستانها و کوهپایه ها است. از بین کوچندگان ایران کردهای آذربایجان غربی مانند بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرودی، کرمانشاهان و لهون، جاجیم بافی رواج داشته است.

بختیاری ها با استفاده از شیوه بافت جاجیم نوارهای تسمه مانندی نیز تولید می کنند که به «آواآرـ تهده» شهرت دارد. عرض این نوارها به اندازه عرض یکی از نقشهای نواری یکی از تخته های جاجیم است (حدود هفت تا ده سانتیمتر). از این نوارها برای حمل گهواره نوزاد بر پشت مادر به هنگام کوچ استفاده می شود.

عشایر کرد اطراف قوچان و لرهای ایتوند بویر احمد و ممسنی از دیگر کوچ نشینانی هستند که به بافت جاجیم اشتغال داشته اند.

از دیگر نواحی مهم بافت جاجیم در ایران، همدان ، زنجان و طالقان است.

جاجیم بافی در قفقاز و ترکمنستان نیز انجام می شود و در آنجا به آن جاجم می گویند. در ترکیه ممتازترین جاجیم ها را از لحاظ رنگ و بافت، تیره اویماق ترکمانان افشار می بافتند که اکنون در اوزون یایلا واقع در نواحی قیصریه سیواس و ارزنجان زندگی می کنند.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• کوچ با عشق شقایق، بررسی هنر در ایل قشقایی / منوچهر کیانی / انتشارات کیان نشر / اسفند ۱۳۷۷