گوشماهی

«نرم تنان» یکی از گروه بی مهرگان قرار دارند و دومین شاخه بزرگ از سلسله جانوران می باشند. جانوران این شاخه ، از ریخت شناسی بسیار متنوعی برخوردارند. قسمت اصلی بدن برخی از نرم تنان آهک ترشح می کند و صدف را به وجود می آورد. در اين جانوران همه دستگاه های داخلی بدن مانند دستگاه گوارش ، گردش خون ، درد و عصب وجود دارد. اکثرا دارای تقارن دو طرفی بوده و در تمام محیط های آب های شیرین ، نیم شور و خشکی دیده می شوند. نرم تنان در اندازه های متنوعی وجود دارند. کوچکترین نرم تنان در اندازه 1 میلی متر و بزرگترین آن ها (سفالوپودها یا سرپایان)  در اندازه حدود 20 متر می باشد.

صدف گوش ماهی ها

در یک رده بندی کلی نرم تنان به 5 گروه تقسیم می شوند:

• رده چند لاکه ای ها یا آمفی نورا / Amphineura

نرم تنان در این رده با تقارن دو طرفی ، بدنی کشیده ، بدون غشا و دارای صدف خارجی 8 قسمتی در ناحیه پشت یا چسبیده به زمین و پهن ، سر تحلیل رفته که به صورت مشخص دیده نمی شود. کیتون ها جانورانی چندلاکه ای می باشد که اغلب در آب های کم عمق در کف دریاها زندگی می کند. (تصویر شماره 1)

• رده ناوپایان یا اسکافوپودا / Scaphopoda

موجودات این رده دارای صدفی یک تکه با تقارن دو طرفی ، مخروطی شکل و باریک هستند که از هر دو طرف باز می باشند. به دلیل شباهت این‌ صدف ها به عاج فیل ، به آن ها صدف عاجی نیز گفته می شود. این موجودات زیر شنها زندگی می‌کنند تا امواج آن‌ها را نبرد. بنابراین برای به دام انداختن غذا از شاخک هایی که اعضای مکنده‌ای در انتهای خود دارند، استفاده می کنند. « دنتالیوم ورندی » یکی از انواع اینگونه می باشد. (تصویر شماره 2)

• رده شکم پایان یا گاستروپودا / Gastropoda

این موجودات گیاهخوار ، گوشتخوار و یا حتی همه چیز خوارند و دارای صدف های آهکی پیچ خورده یا ساده و گاهی نیز فاقد صدف می باشند. شکم پایان با داشتن 105000 گونه ، امروزه در زمره متنوع ترین نرم تنان قرار دارد و بیشترین پراکندگی و گسترش جهانی را در میان نرم تنان دارند. این موجودات قادر به زندگی در تمام محیط های آبی می باشند و گروه کوچکی از آن ها قادر به زندگی در خشکی می باشند. (تصویر شماره 3)

• رده سرپایان یا سفالوپودا / Cephalopoda

سرپایان از بزرگترین بی مهرگان دریایی به شمار می روند ؛ به عنوان مثال آرکیتیتیس  22 متر بوده است. این موجودات تکامل یافته ترین بی مهرگان دریایی هستند و می توانند در اعماق متفاوت زندگی کنند. صدف آن ها از کربنات کلسیم ساخته شده و اغلب به شکل یک مخروط پیچیده شده می باشند. (تصویر شماره 4)

• رده دو کفه ای ها یا بیوالویا / Bivalvia

این رده دارای 30 هزار گونه است که شامل گوش‌ماهی ، صدف دوکفه‌ای ، صدف خوراکی و نرم‌تن‌ها می باشد. «دو کفه ای ها» نرم تنانی هستند که به دلیل داشتن صدف آهکی متصل به هم و قرینه دو طرفی از بقیه نرم تنان به راحتی قابل تشخیص می باشد. این موجودات اغلب در مناطق کم عمق آب زندگی می کنند. (نصویر شماره 5)

گوش ماهی معمولی یا «کاردیوم ادول/ Cardium edule» ، نرم تنی است دو کفه ای که کفه های آهکی آن را گوش ماهی می نامیم. این جاندار نسبت به تغییر شرایط همواره پایدار بوده و توانسته از دیرباز شکل خود را حفظ کند.
در مقایسه کفه آهکی دریای خزر و خلیج فارس تفاوت بارزی بین دو دسته به چشم می خورد. گوش ماهی دریای خزر کفه ای به نسبت نازک و سبک داشته ، خطوط شعاعی آن بسیار برجسته و خطوط منحنی رویش مبهم است و جلای خاصی دارد. گوش ماهی خلیج فارس کوچک تر از نوع دریای خزر است ضخامت کفه آهکی آن بیشتر است ، خطوط منحنی که روی خطوط شعاعی قرار گرفته اند کاملا واضح و برجسته اند. وزن این کفه های آهکی سنگین تر از نوع شمال است. سطح بیرونی آنها جلا نداشته و مات آهکی می باشد. بدون تردید چنین تفاوت های جزئی این دو تیپ را از هم جدا کرده است. به موجوداتی که در آنها استعداد پیدایش تیپ بسیار یا اشکال گوناگون وجود دارد «پُلی مورف» یا «پُلی تیپ» می نامند چرا که بیشتر از انواع دیگر در معرض تغییر و تبدیل به انواع جدیدند.

رده بندی نرم تنان

استفاده از صدف و گوشماهی از گذشته تا به امروز

از زمان های بسیار قدیم تا به امروز از صدف و گوشماهی برای تزئین استفاده می شود. اشیای به دست آمده از کاوش های باستان شناسی حکایت از به کارگیری صدف به عنوان شی تزئینی در گذشته دارد.
صدف ها دارای قابلیت های بسیاری می باشند ؛ می توان آن ها را تراش داد ، حکاکی ، کنده کاری ، سوراخ کاری کرد و پرداخت و صیقلی نمود. این قابلیت ها باعث شده که از گذشته تا به امروز از آن ها به طور اختصاصی برای تزئین اشیا و حتی بنا استفاده شود. 
صدف های دریایی نرمتر اند و راحت تر تراش خورده و حکاکی می شوند و از زمان باستان در ساختن مهره ها ، طلسم ها و ابزار های تزئینی استفاده شده اند.

گردنبندی ساخته شده از صدف ، یافت شده از قصر ابونصر ، ایران ، مربوط به دوره ساسانیان ، قرن 8-6 میلادی ، محل نگهداری : موزه مترو پولیتن

مجسمه های حیوانات ساخته شده از صدف و گوشماهی

در تمدن های مختلف اروپایی ، آفریقایی و ... صدف ها برای جواهر سازی ، ترصیع کاری بر روی چوب ، ساختن مهره های تسبیح ، گردنبند ها ، جعبه های صدفی ، قاب آیینه ها ، تابوت های تزئینی ، ماسک های صدفی ، دسته های خنجر ، مهره های تزئینی لباس ، مجسمه ها و مبلمان آراسته به صدف ، خاتم سازی ، به کار برده می شوند. در برخی مناطق صدف به عنوان عنصری مذهبی در برخی ادیان استفاده می شده و یا به عنوان پول کاربرد داشته است.

در عهد رنسانس و به ویژه در سده های 17 و 18 میلادی از صدف ها در تزئین سرداب ها ، خانه ها و اتاق های صدفی استفاده می کردند.

در کشور ما نیز انواع تزئینی و خوراکی صدف در مناطقی تاریخی همچون تمدن جیرفت کرمان ، منطقه کاخ بردک سیاه برازجان و ... به دست آمده که نشان از درک اهمیت آن در برنامه غذایی آن ها و همچنین استفاده از آن ها در مصارف تزئینی دارد. در گزاراشات مربوط به تمدن جیرفت آمده است که ساکنان این منطقه در 5 هزار سال قبل با وجود فاصله 180 کیلومتری تا دریا ، از صدف به عنوان غذای اصلی استفاده می کردند و همچنین از پوست آن در مصارف تزئینی بهره می بردند.

امروزه استان بوشهر با داشتن زیرساخت‌های لازم ، مهد تولید محصولات صنایع دستی دریایی می باشد و هنرمندان با استفاده از صدف ها و گوش ماهی ها محصولات زیبایی همچون  انواع عروسک‌ها و موجودات خلق می‌کنند.

آثار هنری زیبا ساخته شده با صدف و کوشماهی

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• ساز و کار پیدایش گونه های جدید / نورالدین فرهیخته / مجله هدهد / سال 1359 / شماره 3
• حفاظت از صدف ها و اشیا صدفی (با نگاهی به کاوش های باستان شناسی و موزه ها) / مهدی رازانی / مجله مرمت و پژوهش / سال 1387 / شماره 4