گوهر و سنگ قیمتی

گوهر یا جواهر به آن دسته از کانی هایی گفته می شود که با داشتن برخی از ویژگی ها ، از سایر معدنی ها و سنگ ها متمایز می باشند. برخی از این ویژگی ها عبارت اند از :

• زیبایی ، درخشش و جلای دل پسند
• استحکام
• کمیاب بودن
• رنگ

به غیر از مروارید ، مرجان ، کهربا ، شبق و چند ماده دیگر که جزو گوهرها و سنگ های بهادار آلی محسوب می شوند ، بیشتر گوهر ها ، مواد متبلور معدنی می باشند.

تاریخچه

در تمام اعصار ، سنگ های قیمتی بیانگر ثروت و تشخُص بوده و آن را به نشانه تفاخر و زینت بر روی لباس ها ، تاج ها می نشاندند. قدمت شناخت و استفاده از سنگ های جواهر به هفت هزار سال پیش می رسد. از پیشگامان تهیه زیور آلات از لحاظ نوع سنگ و نحوه ساخت آن ، مصر باستان می باشد. تا قرن 18 میلادی مقدار جواهرات باستانی کشف شده قابل توجه نیستند. بهترین نمونه های این جواهرات مربوط به مصریان است که عمده این ساخته ها را سنگ های فیروزه ، لاجورد و عقیق تشکیل می دهند که بر روی طلا سوار شده اند و مهارت مصری ها را در این زمینه نشان می دهد. و اما رومی ها بر خلاف مصری ها ، بیشتر در زمینه صیقل دادن سنگ ها تبحر داشتند تا سوار کردن آن ها. در رم و یونان قدیم ، از گوی های بلوری کوارتز صیقل داده شده برای پیشگویی استفاده می کردند. ایشان با مراقبه یا همان نگاه عرفانی به سنگ ، چشم ها را از مدار خود خارج کرده ، تصاویر سری را دیده و به مکاشفه می پرداختند. در دوره گوتیک ، صرفا از این سنگ ها ، سگک ، کمربند ، سنجاق و انگشتر ساخته می شد. در قرن 15 م. با کشف امریکا تجارت سنگ های قیمتی در اروپا افزایش یافت و در قرون 16 و 17 م. جواهرات مزین به سنگ های قیمتی در سراسر دنیا ساخته شد.

تا اوایل قرن نوزدهم از سنگ های قیمتی به عنوان شفا دهنده بیماری ها و ناراحتی های جسمی استفاده می کردند. حتی گاهی سنگ را پودر کرده و به بیماران می خوراندند. امروزه در ژاپن ، مروارید پودر شده را به شکل قرص های کلسیم ساخته و در مصارف پزشکی به کار می گیرند. در قرن بیستم توانایی مردم برای خرید جواهرات بالا رفت و کمیابی سنگ های بسیار گران ، باعث ورود انواع مختلف سنگ در دنیای ساخت جواهرات شد. در قدیم از سنگ های قیمتی به عنوان طلسم استفاده می شد. آنها بر این باور بودند که داشتن این سنگ ها آن ها را از شیاطین ، بیماری ها و حوادث ناگوار دور می کند. در برمه ، از سنگ روبی (یاقوت سرخ) به عنوان طلسم ، برای خوش شانسی و شکست ناپذیری استفاده می شد. برای این منظور جنگجویان برمه ای قطعات کوچکی از روبی را زیر پوست خود جای می دادند.

در طول تاریخ ، همواره سنگ های جواهر از هدایای نفیس به شمار می آمدند و حتی مانند پول رایج داد و ستد می شدند. در اماکن مقدسه ، کلیساها و البسه مخصوص اجرای مراسم مذهبی که توسط پاپ و اسقف انجام می شد نیز با سنگ های گرانبها زینت می یافتند. در گذشتههای دور مردم سنگ های جواهر را رابطی با عالم ناشناخته می دانستند ، آن ها را به ستارگان ربط داده و هر جواهر را به یک ستاره نسبت می دادند و معتقد بودند شخص متولد شده به وسیله سنگ جواهر مختص آن ستاره مورد حمایت قرار می گیرد. همچنین این سنگ ها را به ماه های سال هم نسبت می دادند و بر این تصور بودند که سنگ ماه تولد هر فرد ، او را تحت نفوذ خود نگه می دارد.

سنگ ماه های تولد

تاریخچه سنگ های قیمتی در ایران

عشق به جواهرات، از زمان های بسیار دور وجود داشته است. مرتضی راوندی در کتاب تاریخ ایران می نویسد : «مردان اکدی عصای منبت کاری شده به دست می گرفتند و به کمربندهای خود مهرهای زیبایی آویخته داشتند تا با آن اسناد و نامه های خود را مهر کنند.»
بیشتر از 7000 سال پیش ساكنان فلات ایران، سنگ های با ارزش در دل طبیعت را شناسایی و با استخراج و پرداخت این سنگ ها، زیورآلاتی ساختند كه هنوز هم چشم همگان را به خود خیره می كند. جواهرات شهر سوخته در سیستان ، 3000 سال پیش از میلاد مسیح به دست نیاكان ما ساخته شده است. از میان هزاران قطعه طلا و جواهرات و اشیای گران قیمت که در آنجا پیدا شده ، گردنبندی یافت شد که در آن بارها گردونه مهر آریایی یا همان سواستیکا به کار برده شده است. همچنین مهره ها و گردنبندهایی  از لاجورد و طلا نیز كشف شد كه برای ساخت آنها صفحه های طلا را به قطر كمتر از یک میلی متر درآورده و از آن ها لوله ای استوانه ای شكل ساخته و با رساندن دو سر این استوانه به هم ، قطعه لاجوردی در میان آن كار می گذاشتند.

 سواستیکا ( گردونه مهر آریایی )

در شوش نیز ، سنجاق هایی مسی کشف شده است که بر روی بعضی از آن ها مهره هایی از سنگ لاجورد دیده می شود.
کشفیات باستان شناسان نشان می دهد که در امپراتوری های چهارگانه ایران (مادها، هخامنشیان، اشكانیان و ساسانیان) نقش جواهرات و سنگ های قیمتی در دستگاه حكومتی و زندگی مردم نقشی پررنگ داشته است.

در زمان هخامنشیان ، كار با طلا و جواهر به روشی ماهرانه صورت می گرفته است. بازوبندها، شمسه ها، دستبندها، انگشترها، دكمه ها، مهره ها و گردنبند های مزین به سنگ های قیمتی بیانگر هنر ایشان می باشد.
در دوره اشكانیان صنعت جواهر سازی رونق بیشتری گرفت. روش آن ها در ساخت حلقه ، تراش سنگ های قیمتی، كمربند، كلاه ، آویز و سنجاق به حد قابل توجهی چشمگیر بود.
و اما در دوره ساسانیان توجه به سنگ های قیمتی با مهارتی چشمگیرتر از گذشته درزندگی شاهان و مردم وارد شد كه نمونه های آن را در مهرها و نشان ها، كیفیت سكه ها و روكش های تزئینی روی تاج ها ، بر روی ظروف، لباس ها و وسایل خانه مشاهده می شود.

در شاهنامه فردوسی از گوهرها و زیور های گوناگون بسیار نام برده شده است:

ز خارا گهر جست یک روزگار همی کرد ازو روشنی خواستار
به چنگ آمدش چند گونه گهر چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر

بنیان گذار علم جمولوژی (Gemology) یا شناخت سنگ های قیمتی در جهان ، دانشمندان ایرانی چون جابربن حیان طوسی ، ابوریحان بیرونی ، شیخ احمد سفاوی بوده اند. در اکثر کشورهای جهان ، متخصصان این رشته در محافل علمی - دانشگاهی تربیت می شوند. نگاه نوین به سنگ های قیمتی در ایران ، از اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80 هجری شمسی به بعد آغاز گردید. در سال 1380 ، سازمان صنایع دستی ایران ، از سوی وزارت صنایع و معادن مسئولیت پیگیری و ساماندهی صنعت سنگ های قیمتی را عهده دار شد. و اولین واحد گوهر شناسی در دانشگاه امیرکبیر راه اندازی شد. گمرک ، سنگ های قیمتی را جزو کالاهای لوکس دسته بندی کرده و از ورود آن به کشور جلوگیری می کند. و تقریبا تجارت تمامی سنگ های قیمتی اعم از اصل و بدل به طور غیر رسمی انجام می شود. (به استثنای فیروزه و عقیق که در کشور یافت می شود) این در حالی است که وارد کردن سنگ های قیمتی کمک به حفظ ثروت ملی محسوب می شود. حجم گردش نقدینگی در جهان در دست کشور هایی است که هیچ معدنی در آن ها وجود نداشته و صرفا دارای فناوری تراش می باشند. متاسقانه تراش گوهر در ایران ، از هنر های رو به فراموشی است.

تا به امروز بیش از 3000 کانی مختلف کشف گردیده است ، اما فقط 50 نمونه آن ها به عنوان سنگ قیمتی مورد استفاده قرار گرفته است.

اولین سنگ های جواهر شناخته شده : عقیق (Agate) ، آمتیست (Amethyst) ، کوارتز (Quartz)، لعل یا گارنِت (Garnet)، یشم سبز (جید / Jade) ، یشم (جاسپر / Jasper) ، صخره پاره های مرجانی رنگین (کورال / Coral) ، سنگ لاجورد (لاپیس لازولی / Lapis lazuli) ، مروارید (Pearl) ، سِرپِنتین ( Serpentine) ، زمرد (Emerald) و فیروزه (Turquoise)

سنگ زیبای آمتیست

تعریف

کانی چیست؟

کانی ها مواد طبیعی ، متبلور و جامدی هستند که در طبیعت به واسطه فرایندهای طبیعی به وجود آمده و دارای ترکیب شیمیایی خاصی می باشند. معمولا از مواد غیر آلی تشکیل شده اند (در تقسیم بندی جدید کانی ها ، گروهی از کانی ها با ترکیب آلی معرفی شده اند.) کانی ها به صورت پراکنده و جدا از هم در سنگ های رسوبی ، و یا به صورت متصل و فشرده در سنگ های آذرین و دگرگونی یافت می شوند. فراوانی کانی ها در همه جا یکسان نیست. بعضی از آن ها در سطح زمین و بعضی در درون زمین فراوان ترند که علت این امر  به فراوانی عناصر در بخش های مختلف زمین بستگی دارد. کانی های جواهر ، به دلیل شفافیت و زیبایی رنگین آن ها ، دوام و سختی بالا و کمیاب بودن ، ارزش مادی فراوانی دارند. کانی هایی همچون الماس ، یاقوت های سرخ و کبود و زمرد و ... در زمره کانی های گرانبها می باشند.

کانی هایی که تمام خصوصیات ذکر شده در بالا را با هم ندارند ، کانی نیمه گرانبها نامیده می شوند.

از تجمع کانی ها ، «سنگ» تشکیل می شود. گران قیمت ترین سنگ های غیر رادیو اکتیو موجود در جهان ، از کره ماه می باشند.

سنگ جواهر چیست؟

سنگ جواهر ماده ای کانی و یا در بعضی موارد آلی است که رنگ فوق العاده و زیبایی خاصی دارد. مروارید (Pearl) ، یاقوت کبود (Sapphire) ، الماس (Diamonds)، یاقوت زرد (Topaz) ، زمرد (Emerald) ، پنج سنگ عمده جواهر می باشند که همه این ها به غیر از مروارید ، تراش داده می شوند.

خواص فیزیکی کانی ها

زیبایی ، فرم ، سختی ، وزن مخصوص و تورق سنگ ها همگی مربوط به چگونگی پیوند شیمیایی عناصر و ساختار اتمی درون آن ها می باشد.

• سختی : منظور از سختی ، میزان استقامت کانی ها در برابر خراش است. سختی کانی ها بیشتر به طرز قرار گرفتن اتم ها در شبکه بلورین و نوع پیوند های اتمی در کانی بستگی دارد تا ترکیب شیمیایی آن ها ؛ مثلا الماس سخت ترین و گرافیت نرم ترین ماده شناخته شده ، در صورتی که جنس هر دوی آن ها از کربن است ولی نحوه پیوند اتمی آن ها متفاوت می باشد. به عبارتی نیروی پیوندهایی که اتم های کربن را در الماس به یکدیگر متصل می کند به مراتب بیشتر از نیروهایی است که اتم های کربن را در گرافیت به هم وصل می کند.
• تورق : به شکست کانی در امتداد سطوح معین تورق گفته می شود. این شکست در اثر ضربه ایجاد می شود. نحوه شکست وابسته به ساختمان اتمی سنگ می باشد. این شکست ، همواره به صورت موازی ، یا عمودی و یا مایل بر سطح بلور است که مربوط به ساختمان اتمی هر بلور و نحوه پیوند های اتم ها در جهات مختلف می باشد.
• وزن مخصوص : وزن مخصوص یک سنگ ، نشانه چگالی آن است که با در نظر گرفتن وزن آبِ هم حجم آن ، سنجیده می شود. هرچه وزن مخصوص سنگ بالاتر باشد سنگین تر به نظر می رسد.

سنگ اپال

انواع جواهر

جواهرات به پنج گروه که خصوصیاتی مشابه به هم دارند ، تقسیم می شوند:

• گروه اول : تمام نگین های جواهر که عموما شناخته شده می باشند. این گروه شامل طیف وسیعی از کانی ها ، از الماس که سخت ترین و گران بها ترین ، تا مالاکیت که نرم ترین و ارزان ترین سنگ های جواهر هستند، می باشند.
• گروه دوم : مربوط به کانی هایی هستند که در ابتدا برای کلکسیونر ها به عنوان نمونه تراشیده شده و بعد ها به عنوان نگین در زیورآلات مورد استفاده قرار گرفتند.
• گروه سوم : سنگ ها و نگین های جواهری فقط توسط علاقمندان جمع آوری می شوند و در تجارت مورد استفاده قرار نمی گیرند.
• گروه چهارم : سنگ های تزئینی ساختمانی و سنگ هایی که برای خلق آثار هنری از آن ها استفاده می کنند.
• گروه پنجم : سنگ هایی با منشا آلی و یا سنگ هایی که با فعل و انفعالات بیولوژیکی به وجود آمدند. این سنگ ها با این که جزء جواهرات به حساب نمی آیند ولی قسمت مهمی از تجارت جواهرات می باشند.

سنگ مالاکیت

سنگ قیمتی باید سخت و بادوام بوده تا به هنگام استفاده خراش بر ندارد و همچنین کم نظیر باشند تا در بازار از ارزش بیشتری برخوردار گردد. امروزه سنگ های نیمه قیمتی و تجارت آن به شدت رونق و گسترش پیدا کرده است.​ به طور کلی سنگ های جواهر که بیشتر آن ها از مواد طبیعی ، غیر آلی با ترکیب شیمیایی ثابت و ساختار درونی منظم می باشند کانی های مناسبی برای مصرف در زیورآلات می باشند که اصولا زیبا ، کمیاب و بادوام هستند.

ناخالصی ها (inclusions)

ناخالصی ها موادی هستند که در سنگ های جواهر بسیار به چشم می خورد. این مواد هنگام رشد سنگ در آن جای گرفته و یا فواصب ئ ترک ها و شکستگی های آن ها را پر می کنند. در گذشته وجود اجسام خارجی یا ناخالصی در کانی های جواهر عیب محسوب می شد اما بعد ها این ناخالصی ها توانستد خود را در هویت سنگ اثبات کنند و معرف محل رشد و یا گونه سنگ باشند.

برخی از اصطلاحات رایج برای توصیف ناخالصی ها :

• ناخالصی کریستالی : کانی هایی با ناخالصی کریستالی که با گوشه هایی زاویه دار و لبه هایی صاف قابل شناسایی هستند.
• کریستال های منفی : حفره هایی کریستالی درون کانی جواهر می باشند. این حفره ها نقاطی هستند که در آن ها کریستال های مهمان وجود داشته و سپس در کانی ادغام شده اند.
• دندریت : شکاف های پر شده با کانی های بعدی هستند که به شکل درخت می باشند.
• ناخالصی های پر مانند : سطوحی از حفره های بسیار ریز هستند که معمولا به صورت تجمعی از کانال های مرتبط به هم دیده می شوند.
• ناخالصی اثر انگشت : حفره هایی هستند که از مایعات پر شده اند و شبیه به اثر انگشت می باشد.
• ناخالصی های منفی : حباب های گاز یا مایعی هستند که کانی های کوچک در آن رشد نموده اند. رنگ روشن تری از کانی میزبان دارند که زیر میکروسکوپ قابل مشاهده هستند.
• ناخالصی هایی با منشا آلی : منظور از این گونه ناخالصی ها بقایای گیاهان و حشراتی هستند که فقط هم در کهربا یافت می شوند. کهرباهایی با این ناخالصی ها از چگونگی زندگی انواع گیاهان و حیوانات در گذشته های دور خبر می دهند.

چند نمونه از وجود ناخالصی در کانی ها

سنگ های آلی

به سنگ های جواهری که از منشا حیاتی به وجود می آیند ، سنگ ارگانیک یا سنگ آلی می گویند. مرواریدهای طبیعی که از مواد نفوذی به درون صدف متولد می شوند ، مروارید های پرورشی در آب های کم عمق ساحلی در چین و ژاپن تولید می شوند ، لوله های مرجانی که همان بقایای مرجان ها هستند و صمغ درختان پس از فسیل شدن ، کهربا نام دارند. شبق (چوب فسیل شده که در برخی رسوب ها پیدا شده) ، عاج ها ، پوسته صدف ها همگی مواد آلی هستند که نه سنگ هستند و نه دوام سنگ را دارند ، همگی در زمره سنگ های آلی به شمار می روند. به جای تراش ، آن ها را صیقل داده یا کنده کاری و یا این که سوراخ می کردند و به عنوان مهره مورد استفاده قرار می دادند.

کهربا

عاج از هزاران سال پیش به دلیل داشتن قابلیت شکل پذیری و مقاومت بالا ، بافت زیبا و حتی رنگ کرم آن بسیار مورد توجه بوده است. از آن به ویژه در ساخت تندیس های مختلف استفاده می شود. در گذشته فقط از عاج فیل استفاده می شد اما امروزه به دندان های اسب آبی ، نهنگ قطبی ، شیر دریایی ، گراز وحشی نیز عاج می گویند. می توان آن را رنگ کرد و با ابزار به آن شکل بخشید. از عاج برای ساخت اشیا تزئینی ، دستبند ، گردنبند ، مجسمه استفاده می شود. اکثر عاج های جهان از کشور های آفریقا ، برمه ، هند و سوماترا به دست می آیند. فیل های آفریقایی عاج های بسیار مرغوبی دارند. این عاج به رنگ کرم می باشند و خط و خالی ریز دارند. عاج فیل های هندی دو نوع دارد ؛ نوع سفید که برخی نرم و خوش تراش می باشند و نوع زرد که نرم تر از نوع سفید می باشد. در سال های اخیر به علت وضع مقررات بازدارنده از سوی دولت برای جلوگیری از کشتار بی رویه ، مصرف این ماده اولیه و طبعا ساخت محصولات آن محدود شده است. به همین خاطر از شبه عاج برای تولید محصولات استفاده می کنند ؛ مانند استخوان ، شاخ ، عاج گیاهی ، پلاستیک و صمغ.

سنگ های قیمتی معدنی

این سنگ ها در صخره سنگ ها و یا سنگریزه های مشتق از آن یافت می شوند. صخره سنگ ها به انواع آتشفشانی ، دگرگونی و رسوبی تقسیم می شوند که در چرخه ای مداوم تکرار پذیر هستند.

• سنگ های رسوبی : از فرسایش سنگ ها تشکیل شده و سخت گردیده و سنگی واحد را تشکیل داده اند. بعضی از سنگ های رسوبی نیز حاصل تبخیر شدید آب های اشباع از املاح خاص و بر جای ماندن آن املاح می باشند.
• سنگ های آتشفشانی : از سرد شدن مواد مذابی تشکیل شده اند که از اعماق زمین بیرون آمده و تبدیل به سنگ شده اند.
• سنگ های دگرگونی : به سنگ های آتشفشانی و یا رسوبی که در اثر فشار و حرارت به کلی تغییر شکل پیدا کردند و ترکیب شیمیایی یا ساختار آن عوض شده باشد سنگ های دگرگونی می گویند.

خواص نوری کانی ها

هر سنگ ، مانند اثر انگشت هر شخص ، رنگ هویتی مخصوص به خود را دارد که به آن طیف جذب اختصاصی می گویند. این امر با دستگاه طیف سنج قابل تشخیص است.

• سنگ های رنگ یافته (دگر رنگ) : رنگ یافتگی ، رنگ پذیری از عناصر یا ناخالصی هاست که از ترکیبات ثانوی سنگ محسوب می شود مثلا یاقوت ذاتا بی رنگ است اما ناخالصی ها مثل اکسید فلزی ، رنگ سرخی به آن می دهد که یاقوت سرخ را به وجود می آورد.
• سنگ های خود رنگ : عناصری که ترکیب شیمیایی سنگ را تشکیل می دهند ، سنگ های خود رنگ را به وجود می آورند. به همین خاطر این سنگ ها ، فقط در یک رنگ واحد و با شدت و ضعفی از همان رنگ دیده می شوند. به عنوان مثال رنگ سبز سنگ زبرجد از عنصر شیمیایی آهن موجود در آن می باشد. نمونه هایی از سنگ های خود رنگ : مالاکیت به رنگ سبز ، آزوریت به رنگ آبی ، رودونیت صورتی.
• سنگ های پاره رنگ : به بلوری که رنگ های متفاوتی را در خود داشته باشد پاره رنگ می گویند که ممکن است دو رنگی ، سه رنگی و یا چند رنگی باشد مانند سنگ تورمالین که تا 15 رنگ یا رنگ سایه را می تواند به نمایش در آورد.
• سنگ های چند رنگ : سنگی که از یک زاویه دید ، یک رنگ و از زوایای دیگر ، یک یا چند رنگ دیگر را نشان می دهد. سنگ های بی شکل یا مکعبی ، یک رنگ را نشان میدهد.کج لوزی ها ، چهار وجهی ها ، سه وجهی ها و شش وجهی ها ، دو رنگ ، راست لوزی ها و کج وجهی ها ، سه رنگ را نشان می دهند.

جلا یا درخشندگی

به میزان منعکس ساختن ، عبور یا جذب نور در یک کانی ، «جلا» می گویند. هرچه انعکاس و انکسار نور از سطح کانی و یا سطح شکستگی آن زیادتر باشد جلای آن مشخص تر است. یکی از علل گرانی الماس همین جلای زیبای آن است که به جلای الماس گونه معروف می باشد. تمام ارزش های ظاهری یک سنگ به جلای آن که انعکاس نور از سطح خارجی سنگ است بستگی دارد و این به کیفیت پرداخت نهایی آن مربوط می شود. به طور کلی می توان جلای کانی ها را به دو گروه فلزی و غیر فلزی تقسیم کرد. در جلای فلزی ، نور مانند سطح فلز براق به خوبی منعکس می شود ؛  مانند پیریت FeS2 . در جلای غیر فلزی نور به خوبی منعکس نمی شود و برای بیان آن از اصطلاحات گوناگونی استفاده می کنند مثلا در جلای شیشه ای نور به خوبی از کانی عبور می کند مانند کوارتز و هالیت.

اصطلاحاتی رایج میان جواهرشناسان در توصیف جلای سنگ:

• جلای درخشان : به بازتاب آینه مانند نور از سنگ گفته می شود.
• خاکی یا مات : هنگامی که سنگ نور را بازتاب ندهد اصطلاحا به آن خاکی یا مات گفته می شود. مانند سنگ لاجورد ناتراش و سنگ هاولیت که البته بعد از صیقل جلای شیشه ای پیدا می کنند.
• جلای الماسی : به سنگ هایی که مانند الماس بازتاب ایجاد می کنند اصطلاحا گفته میشود که آن سنگ جلای الماسی دارد ؛ مانند سنگ دمانتوئید.
• جلای شیشه ای : در مورد سنگ های شفاف و تراش خورده به کار می رود.
• جلای فلزی : این اصطلاح در رابطه با تمام فلزهای قیمتی کاربرد دارد.
• جلای صمغی (مانند سنگ هسونیت)، جلای مرواریدی ، جلای مومی : در رابطه با جواهرات آلی کاربرد دارند.

برای تزئین و زیبا جلوه دادن سنگ از روش های صیقل دادن ، حکاکی ( کنده کاری ) و قلمزنی استفاده می شود.

حکاکی : قدیمی ترین روش ها ، روش حکاکی بر روی سنگ است که تصور می شود در مصر باستان ، بابل و چین سنگ هایی به سختی 7 در مقیاس مو تراشیده می شدند. کنده کاری روی سنگ های قیمتی در چین به دوران نو سنگی می رسد. از سنگ های گران قیمتی که از دیرباز تا کنون به چین وارد می شود، سنگ یشم (نفریت) است که به اشیاء تزئینی تبدیل و صادر می شود. حکاکی های قدیمی که اکثرا در سومر ، بابل ، آشور و مصر انجام می شده است ، شامل کندن اشکال و علائمی بر روی تکه سنگ های غالبا استوانه ای شکل می باشد . این هنر در یونان و روم باستان رایج بوده است. امروزه شهر «ایدارابرشتاین» در آلمان مرکز اصلی این هنر می باشد که بیش از نود درصد کل حکاکی های انجام شده در سنگ های جواهر در جهان در آنجا انجام می شود.

سنگ های متداول برای حکاکی : سرپنتین ، مالاکیت ، فلوئوریت مرکب (بلوجان) ، آزوریت ، رودونیت و رودوکروزیت

سنگ رودوکروزیت / Rhodochrosite

صیقل : براق کردن سطح سنگ با مالش شدید به وسیله سنگدانه یا پودر سنگ یا سنگ مخصوص می باشد. سنگ های تیره رنگ یا نیمه شفاف یا کدر مانند اپال ، فیروزه و سنگ های آلی صیقل داده می شوند ولی تراش بر روی آن ها معمول نمی باشد. این سنگ ها به صورت مهره یا تخت یا گنبدی با حداکثر براقیت صیقل می خورند تا آماده نصب بر روی پایه شوند.

قلمزنی : ایجاد طرح بر روی سطوح خارجی از طریق خراش ، خط انداختن ، گود انداختن و حفره کاری با وسایل نوک تیز ، قلمزنی نام دارد و به دو صورت نیمه گود و نیمه برجسته متداول است.

• روش نیمه گود : طرح نیم رخ روی سطح برجسته یا صاف ایجاد و اطراف آن خالی می گردد.
• روش نیمه برجسته : یک تصویر منفی از طرح مورد نظر به شکل پس زمینه ایجاد می شود تا به عنوان مهر برجسته برای نقش روی گل یا موم به کار رود. این کار در یونان و روم باستان رایج بوده و اکنون در میان مجموعه داران از جذابیت بالایی برخوردار است.

سنگ های قلمزنی شده در دوره رنسانس از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار بودند. از این سنگ ها به عنوان هدیه اشرافی در عصر الیزابت استفاده می شد. سنگ های مناسب برای قلمزنی که در همه اعصار رایج بوده ، سنگ های لایه دار خصوصا عقیق نارنجی و عقیق سیاه بودند. از دیگر سنگ ها می توان از بلور کوارتز ، آمتیست ، لاجورد ، حدید ، عاج و شبق نام برد. در هند با استفاده از کرندوم کیفیت پایین ، کنده کاری و قلمزنی می کردند ولی امروزه از ماشین های دستی برای تراش سنگ استفاده می شود.

گرانبهاترین سنگ های جهان

زیبایی، کمیابی و محبوبیت در میزان ارزشمندی سنگ موثرند. تراش ماهرانه و استادانه لازم است تا یک سنگ قیمتی درخشش و جلا پیدا کند. در اینجا به معرفی چند نمونه از گران بها ترین سنگ های دنیا با ارزشی بیش از میلیون ها دلار برای هر قیراط می پردازیم. این سنگ های قیمتی به دلیل نادر بودن خود و یا ظاهرشان بسیار گران هستند.

الماس قرمز (قرمز متمایل به ارغوانی) : از نادرترین الماس ها که تا به امروز کشف شده ، می باشد. این الماس در استرالیا به مقداری کم یافت می شود.

سرندیبیت : این سنگ از عناصر کلسیم ، منیزیم ، آلومینیوم ، سیلیکون ، بور و اکسیژن تشکیل شده است و در حال حاضر تنها در دو منطقه در جهان ، سریلانکا و شمال برمه ، یافت می شود.

گراندیدریت : نام کاشف آن گراندیدر است و به این علت گراندیدریت نام گذاری شده است. گراندیدریت تنها در ماداگاسکار یافت می شود.

در بین سنگ های قیمتی ، الماس یکی از فراوان ترین آن ها است. اما سنگ هایی وجود دارد که به مراتب از الماس کمیاب ترند از جمله آن ها می توان به سنگ های قیمتی زیر اشاره کرد:

بریل قرمز (زمرد قرمز یا زمرد مخملی) : از نظر ترکیب شیمیایی نزدیک زمرد و آکوامارین است ولی از هر دو این کانی ها کمیاب تر می باشد. رنگ قرمز این کانی به علت وجود یون های +Mn3 است. این کانی در بخش های محدودی از یوتا و نیومکزیکو یافت می شود .

بنتوئیت (Benitoite) : این سنگ تنها در سرچشمه های رودخانه سن بنیتو کالیفرنیا یافت می شود. از ویژگی های جالب این سنگ درخشش فلوئورسانس آن زیر نور فرابنفش است. نکته درخور توجه در مورد بنتوئیت این است که منشا رنگ و فلوئورسانس آن همچنان ناشناخته باقی مانده است.

الکساندریت : این گوهر زیبا در سال 1830 در کوه های اورال کشف و به افتخار تزار روس ، الکساندر دوم ، به این نام ، نام گذاری شد. این کانی در نورهای متفاوت و همچنین در برابر حرارت زیاد ، رنگ های متفاوتی ایجاد می کند. این جواهر در نور آفتاب رنگ سبز - آبی دارد ، در شب به رنگ قرمز یاقوت سرخ دیده می شود. در نور لامپ های رشته ای به رنگ ارغوانی در می آید. الکساندریت به شدت پلئوکروئیک است. {اگر با چرخاندن یک جواهر ، رنگ های متفاوتی از آن دیده شود ، به آن جواهر پلئوکروئیک می گویند.} کمیاب بودن این سنگ به دلیل وجود ترکیب نادری از مواد معدنی حاوی تیتانیم، آهن و کروم است که همین ترکیبات خاصیت تغییر رنگ را در این سنگ زیبا ایجاد می کند. الکساندریت در میان کانی های جواهر  ، بالاترین قدرت تغییر رنگ را دارد و همین ویژگی باعث ارزش بالای آن می باشد.

سنگ الکساندریت

تانزانیت : تانزانیت 1000 بار از الماس کمیاب تر است. این سنگ قیمتی تنها در کوهپایه های کلیمانجارو یافت می شود. تانزانیت مانند الکساندریت تغییر رنگ های زیبایی دارد که با تغییر آرایش کریستالی و نورپردازی ایجاد می شود. علت این تغییر رنگ ها حضور یون وانادیم است.

پینیت (Painite) : به کمیاب ترین سنگ بر روی زمین معروف است. تا سال 2005 سه قطعه از آن یافت شده بود امروزه معدن جدیدی از آن در کشور میانمار کشف شده است است. این سنگ نخستین بار توسط یک کانی شناس بریتانیایی در دهه 1950 ، در میانمار کشف شد.

در بعضی منابع از سنگ یشم سلطنتی به عنوان گران قیمت ترین سنگ جهان نام برده شده است. گفته می شود شهرت این سنگ بیشتر برای ارزش تاریخی و ظاهری آن می باشد ؛ به رنگ سبز و در گواتمالا یافت می شود.

سنگ های جواهر مصنوعی از دیرباز تلاش بسیاری برای شبیه سازی نگین های جواهر انجام می شده که در ابتدا به قصد سودجویی نامشروع بوده است. بسیاری از جواهرات در آزمایشگاه ها شبیه سازی می شوند که فقط برخی از آن ها وارد بازار جواهر سازی شده و بقیه به مصارف پزشکی می رسد. اولین بار در مصر باستان ، جواهراتی بدلی از شیشه های رنگین ساخته شد ، چرا که نمونه های طبیعی و اصل آن بسیار کمیاب و گران قیمت می بود. گردنبندی بدلی ، تقلید شده از لاپیس لازولی ( لاجورد ) در یک گور یافت شده که قدمت آن به 4000 سال پیش می رسد. ژوزف استراسر در سال 1758 م. در شهر ونیز شیشه ای ساخت که قابلیت تراش به شکل الماس را داشت. در سال 1877 م. ادموند فرمی ، شیمیدان فرانسوی ، موفق به رشد بلور با کیفیت جواهر ، به اندازه دلخواه شد و در سال 1900 م. یاقوت سرخ مصنوعی را با ذوب اکسید آمونیوم و کرومیوم در کوره تولید کرد. در سال 1955 م. در آمریکا و سوئد به طور همزمان به ساخت الماس مصنوعی پرداختند. و سال 1970 م. آغازگر تولید الماس مصنوعی مرغوب و مناسب برای جواهر سازی بود.

از بلور های مصنوعی کوارتز و گارنت در صنعت استفاده می شود. همچنین بدل اپال ، بریل و الکساندریت نیز تولید و در عرصه جواهرسازی مورد استفاده قرار می گیرند چرا که از رنگ آمیزی و بازی رنگ بسیار زیبایی برخوردارند. برخی از نگین های شبه جواهر در طبیعت وجود ندارند و این فراورده ها به دلیل خواص اپتیکی آن ها تولید و در جواهر سازی استفاده می شوند مانند : تیتانات استرانسیوم و ییتریوم آلومینیوم گارنت.

رایج ترین فراورده ای که بسیار به برلیان شباهت دارد کیوبیک زیرکونیا (CZ) می باشد که در ایران آن را با نام اتمیک می شناسند ولی ایراداتی هم به آن وارد است از جمله وزن دو برابر آن نسبت به برلیان. فرآورده دیگری به نام مویسانیت تولید شده که از نظر خواص فیزیکی – اپتیکی بسیار بیشتر به برلیان نزدیک تر است.

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه
• راهنمای مصور و جامع سنگ های قیمتی / کالی هال / مترجم : محمد حسن عرب اسدی / موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه
• گوهر های شگفت انگیز / دکتر داریوش ادیب / موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه
• سنگ های قیمتی ، محوری نوین در عرصه فعالیت های صنعتی و معدنی کشور / مجله بررسی های بازرگانی / دی 1376 / شماره 125
• هنر صنعت گوهر و فرصت های کار آفرینی در سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ایران / میترا افضل ، عرفانه سادات ، نرگس آیدین فر / مجله پژوهش هنر / پاییز 1392 / شماره 3
• آموزش در هنر های سنتی ایران : گذری بر گوهرشناسی و آموزش گوهرتراشی / مهدی ارجمند اینانلو / آذر و دی 1387 / شماره 11