مروارید

ریشه واژه مروارید

بر خلاف آنچه که بسیاری ریشه کلمه مروارید را کلمه یونانی Margaritas می دانند این واژه دارای اصالتی ایرانی است که به طور مستقیم یا از طریق زبان دیگری به زبان یونانی و همچنین زبان های سامی راه پیدا کرده است. ضمن این که نخستین اطلاعات درباره مروارید و چگونگی صید آن در خلیج فارس ، توسط ملازمان اسکندر و وقایع نگاران همراه او به سرزمین هلن ها رسیده است.

در زبان انگلیسی به مروارید (Pearl) گفته می شود که از کلمه لاتین (Perna) که نوعی صدف است مشتق شده است.

مروارید چیست

در ناظم الاطباء در تعریف مروارید چنین آورده است : «یک نوع ماده صلب و سخت و سپید و تابان که در درون بعضی صدف ها متشکل می شود و یکی از گوهرها می باشد.» در ادبیات فارسی مترادف آن ، دُر ، گوهر ، گهر و لوءلوء می باشد.
به مروارید های درشت «دُر» می گویند. «دُرّ یتیم» به مروارید یکتا و کمیاب اطلاق می شود. «لوءلوء» نیز به مروارید درشت گفته می شود که در مقابل مرجان که خاک مروارید است قرار می گیرد.

در فرهنگ عامه آن را قطرات اشک ملائکه و قطرات اشک ونوس (زهره) می دانستند. اعتقادات مردم در ادبیات فارسی چنین انعکاس یافته که دانه باران در درون صدف که وسط دریا به سطح آب آمده و دهان باز کرده می چکد و مروارید در درون صدف پرورش می یابد.
در واقع هنگامی که یک جسم خارجی وارد صدف می شود ، صدف به دلیل داشتن مکانیزم دفاعی ماده ای شاخی به نام «کنچیولین / Conchiolin» ترشح می کند تا جسم را دفع کند. این مواد به صورت لایه های نازک و متحدالمرکز به دور جسم خارجی رسوب کرده و مروارید را تشکیل می دهد. یک مروارید پرورشی نیز به همین ترتیب شکل می کیرد با این تفاوت که آن جسم خارجی توسط انسان درون صدف قرار می گیرد.

مروارید توسط جانواران نرم تن دو کفه ای و گاهی توسط نوعی حلزون شکل می گیرد. صدف های تولید کننده مروارید در امتداد سواحل دریا و در عمق 15 متری زندگی می کنند. ماده «مادر مروارید» که در اصطلاح به آن «نکر / Necre» گفته می شود از جنس کربنات کلسیم است. در واقع کنچیولین برای دفع این ماده ترشح می شود و مروارید شکل می گیرد. دانه های مروارید در اندازه های گوناگونی به کوچکی سر سوزن تا بزرگی تخم کبوتر یافت می شوند. درخشش صدفی مروارید را «اُرینت / Orient» می گویند. رنگ دانه های مروارید به نوع جانور نرم تن ، نوع آب  و رنگ لایه فوقانی کنچیولین بستگی دارد. اگر این ماده به طور نامنظم در سطح مروارید پخش شده باشد ، در مروارید لکه هایی ایجاد می شود.

مروارید

مروارید ، سمبلی در آیین ها و تمدن های کهن

مروارید یکی از سمبل های آیین میتراییسم بوده است. در این آیین اعتقاد بر این بوده که دانه حامل فره ایزدی در آب ، باعث پدید آمدن مروارید می شود.
ایرانیان در قرون گذشته مردگان خود را با مروارید به خاک می سپردند. چرا که از نظر آن ها گذاشتن مروارید در دست متوفی نشانه خیر و برکت برای وی در جهان دیگر بود. قدیمی ترین جواهر مروارید نشان جهان از داخل تابوت سنگی شاهزاده ای ایرانی مربوط به 520 ق. م به دست آمده و هم اکنون در موزه لوور پاریس از آن نگهداری می شود. لازم به ذکر است که در مصر کهن نیز به همراه مردگان خود مروارید دفن می کردند. در بناهای باقی مانده از آیین کهن ایرانیان ، نقش مروارید جایگاه خاصی داشته است. به عنوان مثال در نقش برجسته های طاق بستان نقش رشته ای مروارید دیده می شود.

در چین باستان نماد اشرافیت و قدرت و در یونان ، مظهر عشق و ازدواج بود و به همین دلیل هدیه مناسبی برای عروس به شمار می رفت. با توجه به آنچه که نظامی عروضی در رابطه با عروسی مامون خلیفه عباسی با دختر حسن بن سهل و هدیه مروارید او به عروسش نوشته می توان گفت که چنین رسمی در ایران نیز رایج بوده است. «مامون واله گشته بود ، دل در باخته بود ، جان بر سر دل نهاد ، دست دراز کرد و از خلال قبا هژده دانه مروارید برکشید ، هر یکی چند بیضه عصفوری ، از کواکب آسمان روشن تر و از دندان خوب رویان آبدار تر ، و از کیوان و مشتری مدورتر بلکه منورتر نثار کرد.»

در انجیل متی نیز به مروارید اشاره شده است. «مرواریدهای خود را نزد خوک ها نگذارید چون قادر به تشخیص ارزش آن ها نمی باشند ، آن ها به شما حمله ور خواهند شد. به همین ترتیب ، چیزهای مقدس را در اختیار انسان های بدکار نگذارید.»
ناصر خسرو شعری با این تعبیر در دیوان خود آورده است :

من آنم که در پای خوکان نریزم                 مر این قیمتی درّ لفظ دری را

در احادیث و قرآن نیز واژه لوءلوء به نشانی از بهشت به کار برده شده و زیبارویان بهشتی به لوءلوء مکنون تشبیه شده اند.

مروارید در اشعار پارسی

مروارید به عنوان جان تحقق یافته در اشعار بسیاری از شاعران ایرانی آمده است. سعدی تمثیل چکیدن قطره باران به دریا و فرو رفتن در صدف و تبدیل آن به مروارید در کتاب بوستان خود چنین سروده است :

یکی قطـــره باران ز ابـری چکید                خجـل شد چو پهـنای دریـا بدید
که جایی که دریاست من کیستن               چـو او هست حقا که من کیستم
چو خود را به چشم حقارت بدید                 صـدف در کنارش به جان پرورید
سپهـرش به جایی رســانیـد کار                  که شد نامــور لوءلوء شـاهــوار

حافظ نیز در یکی از مشهور ترین ابیات خود جان را به گوهری نایاب تشبیه می کند :

گوهری کز صدف کون و مکان بیرون بود              طلب از گمشدگان لب دریا می کرد

مراکز صید مروارید

صید مروارید در گذشته فقط در سواحل دریاهای آب گرم یافت می شد که بی شک مهم ترین آن مراکز ، خلیج فارس بوده است.
امروزه در استرالیا به خصوص سواحل غربی بنادر کیمبرلی و پورت مدلند ، شمال جزایر گینه نو ، اندونزی ، مالزی ، فیلیپین و ... نیز مروارید صید می شود.

انواع مروارید

در یک دید کلی مروارید ها بر اساس محیط زندگی در دو گروه اصلی طبقه بندی می شوند :

• مروارید آب های شور (بسیاری از مروارید های پرورشی در این دسته جای می گیرند.)
• مروارید آب شیرین : این خانواده دامنه وسیعی از رنگ ها و شکل های مختلف را به خود اختصاص می دهد که شامل رنگ های سفید ، کرم ، زرد ، نارنجی ، بنفش ، سنبلی رنگ ، سبز آبی و صورتی می باشد که این رنگ ها به املاح آب بستگی دارد. این مروارید ها از سال 1995 میلادی وارد بازار شده و رقیب اصلی مروارید اکویا شدند چرا که علاوه بر زیبایی از قیمت پایین تری نسبت به مروارید های ژاپنی برخوردار هستند. این مروارید ها بر خلاف اکویا به طور مصنوعی هسته گذاری نمی شوند در نتیجه شکل گرد در آن ها کمتر یافت شده و بیشتر در شکل های بیضی ، دکمه ای و باروکی مشاهده می شوند. مروارید های آب شیرین از 2 میلیمتر تا 15 میلی متر یافت می شوند ولی معمولا سایز بالای 10 میلی متر آن بسیار کمیاب و گرانبها می باشد.

اما از نظر فنی می توان آن را در دو دسته طبیعی و پرورشی تقسیم کرد.

مروارید طبیعی : به مروارید هایی گفته می شود که امکان تکثیر مصنوعی آن ها به دلایل فیزیولوژیک و آناتومیک امکان پذیر نمی باشد. از آنجایی که تولید یک مروارید در طبیعت پدیده ای نادر و تصادفی می باشد و مرواریدی که تمام فاکتورهای ارزش گذاری را داشته باشد بسیار کم نظیر بوده و به همین دلیل دارای قیمت بسیار بالایی می باشد. در سال 2007 در یک حراجی ، مرواریدی صاحب اصلی آن مهاراجه بارودا بوده است که این گردنبند مروارید نیز با همین نام یعنی Barouda شناخته می شود. این گردنبند شامل 2 رشته مروارید کم نظیر متشکل از 68 عدد مروارید طبیعی یکدست و یک اندازه با قیمت 7.1 میلیون دلار فروخته شد. با کیفیت ترین و کمیاب ترین مرواریدهای طبیعی جهان مروارید هایی نظیر مروارید پارسی خلیج فارس ، مروارید ملوملو Melo Melo دریای چین که کمیابترین آنها است ، مروارید کُنچ Conch دریای امریکای مرکزی (کارائیپ) ، مروارید آبالون Abalone و... می باشند.

• مروارید های خلیج فارس

بیشتر از دو هزار سال است که در خلیج فارس مروارید صید می شود و از قدیم منطقه اصلی تولید مروارید جهان به شمار می رفته است به همین دلیل تمام مروارید های دریایی را «مرواریدهای مشرق زمین» نیز می نامند. بر اساس شواهد تاریخی رومی ها و یونانی ها اولین کسانی بودند که به وجود مروارید در این منطقه پی بردند و به همین سبب جزیره بحرین را «تایلوس» خواندند. اندازه این مرواریدها معمولا کوچک است و شکل هایی نامتقارن داشته و به رنگ سفید و شیری و صورتی می باشد و از مرغوب ترین مروارید های جهان به شمار می روند. دلیل قیمت بالای این مروارید ها نه خاطر کیفیت بلکه به خاطر سختی صید صدف آن ها می باشد.

صدف های مروارید بندر لنگه از فراوان ترین صدف های مروارید خلیج فارس می باشند و اولین بار از بندر لنگه به انگلستان حمل شده اند. در زمان هخامنشیان به دلیل فراوانی مروارید ، از آن برای تزئین البسه و وسایل خود استفاده می کردند. برای آگاهی بیشتر در این مورد به مقاله مروارید دوزی مراجعه فرمایید.

گردنبندی از مرواریدهای خلیج فارس

• مروارید ملو ملو (Melo melo)

این مروارید توسط حلزونی در دریای جنوبی چین تولید می شود اما از دید فنی این یک مروارید واقعی به شمار نمی رود چرا که مواد تشکیل دهنده آن مانند سایر مروارید ها نیست. این مروارید اغلب به رنگ نارنجی است و بزرگترین آن به اندازه یک توپ بیسبال مشاهده شده است. به تازگی از آن در ساخت زیورآلات و جواهرات استفاده می کنند. هنوز راهی برای تولید و پرورش مصنوعی آن پیدا نشده است.

جواهراتی ساخته شده با مروارید ملو ملو

• مروارید کُنچ (Conch)

صدف این مروارید در دریای کارئیب یافت می شود. این مروارید فاقد هسته مرکزی بوده و همانند مروارید ملو ملو یک مروارید واقعی به شمار نمی رود. صدف های این مروارید برای کاربرد خوراکی صید می شوند و این مروارید محصولی فرعی به شمار می رود. از هر هزار صدف یکی از آن ها مروارید تولید می کند ؛ از این رو یافتن این مروارید امری بسیار نادر است.
مرواریدی صورتی رنگ است که بر اثر تابش نور آفتاب ممکن است محو شود و به جرات می توان گفت که پیدا کردن دو مروارید کنچ هم اندازه و هم شکل امری بسیار بسیار نادر است.
این مروارید به دلیل کم نظیر بودن و رنگ زیبای آن در صنعت جواهرسازی کاربرد فراوانی دارد و تنها افرادی خاص توانایی خرید آن را دارند.

صدف مروارید کُنچ

جواهراتی مزین به مروارید کُنچ

• مروارید آبالون (Abalone)

این مروارید نیز مانند دو مروارید قبلی فاقد هسته بوده و از لحاظ فنی مروارید واقعی نمی باشد. این مروارید بر خلاف سایر مروارید ها ، شاخی شکل می باشند. بسیاری آبالون ها را نادرترین و زیباترین مروارید های دنیا می دانند. رنگ این مروارید آبی متالیک ، سبز ، نارنجی ، نقره ای و یا تلفیفی از تمام رنگ ها می باشد.
از هر صد هزار صدف مولد ، مروارید یکی از آن ها دارای شکلی متقارن می باشد.

زیورآلاتی با مروارید آبالون

مروارید پرورشی : به هر مرواریدی که در محیطی شبیه محیط زیست طبیعی و تحت تاثیر و دست کاری انسان ها تولید شود مروارید پرورشی می گویند و از قیمت بسیار مناسبی برخوردار است. آقای کوکی چی میکی موتوی ژاپنی در سال 1916 میلادی توانست اولین مروارید مصنوعی را با نام مروارید اکویا (Akoya) پرورش دهد و تحولی شگرف در دنیای مروارید پدید آورد.

مهم ترین خانواده مروارید ها

• مروارید اکویا

همان طور که در بالا ذکر شد این مروارید ها اولین مروارید های پرورشی هستند که توسط آقای می کی موتو ژاپنی تولید شدند. حلزون آن فقط 3-5 اینچ قطر دارد و به همین دلیل مروارید آن نسبت به سایر مرواریدهای پرورشی کوچکتر است.
رنگ این مروارید ها معمولا تلفیقی از رنگ بدنه اصلی ، رنگ های فرعی و اثرات بازتاب نور می باشد. به طور کلی رنگ های بدنه اصل معمولا سفید ، شیری ، سیاه و طوسی می باشد. رنگ سیاه در این مروارید ها طبیعی نیست و با تابیدن اشعه گاما تولید می شود.

مروارید آکویا

• مرواریدهای دریای جنوب

مروارید های دریای جنوب از نادرترین و با ارزش ترین مروارید های جهان به شمار می روند. از مشخصه بارز آن ها اندازه بزرگشان می باشد. صدف های مادر این مروارید ها در دو گونه لب طلایی و لب نقره ای می باشند و به دلیل اقلیم گرم و دوره برداشت طولانی دارای بیشترین قطر ماده پایه بوده و همچون پارچه اطلس می درخشد.
دارای ظریف ترین و خاص ترین طیف رنگی از سفید روشن تا طلایی می باشد. اما معروف تریناین مروارید ها ، مروارید طلایی رنگ است که در اندازه بزرگ یافت می شود و گرانبها ترین مروارید جهان محسوب می شود.
این مروارید در سواحل استرالیا ، اندونزی ، فیلیپین ، میانمار و تایلند یافت می شود اما 60 درصد تولیدات بازار متعلق به استرالیا می باشد. 

مروارید دریای جنوب

• مروارید تاهیتان

این مروارید حدود سی سال است که به بازار وارد شده و به دلیل طیف رنگی متنوع و اندازه اش از جایگاه خوبی در بازار برخوردار می باشد. در رنگ های سیاه ، قهوه ای ، طوسی ، آبی ، سبز و رنگ های فرعی سبز مغز پسته ای ، طوسی متمایل به بنفش در اندازه های 8 میلی متر تا 27 میلی متر یافت می شود. بیشترین اندازه ای که یافت می شود بین 8 تا 14 میلی متر قرار دارد. این مروارید در مجمع الجزایر فرانسوی در اقیانوس جنوبی واقع در شرق استرالیا یافت می شود.

مروارید تاهیتان

مراحل پرورش مروارید

پرورش مروارید دارای مراحل مختلفی است که شامل صید و تکثیر صدف مادر ، هسته گذاری ، برگرداندن آن به درون آب ، دوره نگهداری و مراقبت و در نهایت برداشت می باشد. تمام این مراحل به تخصص ، فن آوری و تجربه نیاز دارد و کوچک ترین اشتباه خسارت جبران ناپذیری را به فرایند تولید وارد می کند.

عوامل تاثیر گذار در قیمت گذاری مروارید

• جنس ماده پایه (Nacre) : به نوع صدف مادر و نوع زندگی آن بستگی دارد و به طور کلی هرچه ضخیم تر باشد عمر مروارید طولانی تر شده و از جلای بیشتری برخوردار می گردد به عبارت دیگر هر چه ضخامت این ماده بیشتر باشد کیفیت مروارید نیز بیشتر است. به عنوان مثال در مروارید های اکویا 10-15 درصد ضخامت و در مروارید های تاهیتان 50 درصد ضخامت را تشکیل می دهد.
• جلا (Lustex) : شاخصی کلیدی در تعیین ارزش مروارید به شمار می رود و همانطور که در بالا ذکر شد بستگی به ضخامت و نوع ماده پایه دارد. هر چه جلای آن آیینه ای تر باشد ارزش مروارید بیشتر است. مروارید اکویا بهترین جلا را در میان سایر مرواریدها دارد. دلیل این امر خنک تر بودن آب دریای ژاپن نسبت به سایر آب ها می باشد.
• سطح (Surface) : هر چه مروارید دارای سطحی تمیز تر و بی نقص تر باشد از ارزش بیشتری برخوردار می گردد. اما چون تقریبا هیچ مروارید بی نقصی در دنیا یافت نمی شود از نظر کیفیت سطح به چهار گروه طبقه بندی می شوند :
• سایش ، خراش : به گونه ای که بر جلا و رنگ مروارید اثر بگذارد.
• لکه : به گونه ای که باعث ایجاد تفادت رنگ خفیفی در سطح آن شود.
• خوردگی : خوردگی های حباب مانند ریزی بر روی سطح آن وجود داشته باشد.
• چین خوردگی : سطح آن دارای چین خوردگی های ریزی باشد.
• شکل : بیشتر مروارید ها دارای شکل های گرد ، نیم گرد ، دکمه ای ، اشکی ، باروک و دوار می باشند و یک مروارید طبیعی کاملا گرد به ندرت یافت می شود.
• رنگ : بر خلاف آنچه عموم تصور می کنند رنگ در تعیین قیمت مروارید نقشی ندارد و انتخاب آن یک سلیقه شخصی است. (توصیه می شود افرادی که دارای پوست روشن هستند از مروارید به رنگ سفید ، کرم یا صورتی و افرادی که پوستی تیره رنگ دارند از مروارید به رنگ های طوسی ، سیاه و یا شکلاتی استفاده نمایند.)
• اندازه : صدف های مادر بسته به نوع تغذیه و هسته و طول دوره برداشت و سایر عوامل محیطی مروارید هایی با اندازه های مختلف تولید می کنند. طیف اندازه ها بسیار گسترده است و از 1 میلی متر تا 25 میلی متر مشاهده شده اند. اندازه مروارید یک فاکتور مهم در تعیین ارزش مروارید به حساب می آید.

مروارید مصنوعی

کلیه مراحل تولید این مروارید توسط انسان با مواد مصنوعی انجام می پذیرد. به این صورت که مهره یا دانه گرد شیشه ای را در محلول خاصی غوطه ور و بعد از مدتی خارج و خشک می کننو طی این فرایند مروارید مصنوعی تولید می شود. این مرواریدها بسیار شبیه به مرواریدهای طبیعی و پرورشی هستند اما پوشش بسیار ظریفی دارند که بعد از مدتی از بین می رود.

بزرگترین مروارید جهان

مروارید لائوتسو  یا مروارید الله بزرگترین مروارید شناخته شده جهان است که از صدفی عظیم به دست آمده و قطری حدود 24  سانتی متر دارد و وزن آن 6.4 کیلوگرم است. مروارید بزرگ دیگری نیز وجود دارد که در موزه زمین شناسی کنزینگتون جنوبی واقع در لندن از آن نگهداری می شود.

واحد سنجش 

واحد سنجش مروارید « گرین / Grain » است. یک گرین معادل پنج صدم گرم و یا یک چهارم قیراط است. واحد سنجش مروارید در ژاپن « موم / Momme » است که یک موم معادل 3.75 گرم و یا 18.75 قیراط است. واحد وزن ژاپنی در بازارهای جهانی چندان مورد استفاده قرار نمی گیرد. 

نکاتی در رابطه با نگهداری و مراقبت از مروارید

مروارید ها در برابر چربی ، ادکلن ، مواد آرایشی ، عرق بدن ، مواد اسیدی و قلیایی حساس بوده و باعث تغییر رنگ آن ها می شوند.همچنین از سختی پایینی برخوردار هستند در نتیجه باید از آن ها در مقابل خراشیدگی محافظت کرد.
مواد شوینده برای مروارید بسیار مضر می باشد. 
اگر مروارید آب خود را از دست بدهد مات و بی جلا شده و سپس ترک می خورد و دوام و عمر خود را از دست می دهد ، برای جلوگیری از این کار و بالا بردن جلا و درخشندگی مروارید ، آن را در آب قرار می دهند.

انگشتری مروارید نشان

تحقیق و گردآوری :

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• مروارید جان در صدف تن سمبلی گنوسی در شعر فارسی / مریم حسینی / دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان / سال 1387 / شماره 25
• جواهرات / علی هاشمی / مجله رشد آموزش زمین شناسی / زمستان 1371 / شماره 31
• فرهنگ جامع جواهر شناسی ؛ جهان جواهرات / دکتر داریوش ادیب / انتشارات پازینه / سال 1392/ چاپ دوم
• مروارید / نوشته : مارلین بلسینگ ، جیمی هاگست / ترجمه : میلاد درجه ، فرشاد کیوانی / انتشارات پازینه / سال 1391 / چاپ اول