ده یک دوزی

از رودوزی های سنتی و زیبای ایران « ده یک دوزی » می باشد و به نوعی از دوخت گفته می شود که هنرمند با استفاده از نخ گلابتون ده بار از یک نقطه ، نخ و سوزن را عبور داده و دوخت را تکرار می کند. زمینه کار در این دوخت مشخص نیست ؛ به نظر برجسته می آید و نمایانگر جلوه خاصی است که فوق العاده چشم نواز می باشد.

تاریخچه

با توجه به این که این رودوزی با نخ گلابتون دوخته می شود می توان نتیجه گرفت که با نخ گلابتون تاریخ مشترکی دارند. با توجه به تاریخ تمدن ایران باستان و گفته های « کریتوس رونوس » و مهرهای استوانه ای کشف شده در خزانه تخت جمشید می توان به این نتیجه رسید که ده یک دوزی از زمان هخامنشیان در ایران رایج بوده و در دوره های مختلف سیری تکمیلی داشته است.

در دوره اسلامی این هنر در تزئین پرده ها به کار گرفته شد. در تهیه و تزئین 12 تخته پرده خانه خدا در شوش و شوشتر و همچنین تزئینات پوشش ضریح ائمه اطهار (ع) و امامزاده ها این رودوزی زیبا به کار گرفته شده است.

دوران شکوفایی این هنر در دوران صفوی می باشد. از این دوره علاوه بر پرده های نفیس و سوزنی و بقچه ها ، تابلوهایی بی نظیر به جا مانده که در موزه ها نگهداری می شوند و بیانگر توانایی هنرمندان و مجد این هنر می باشند. در این دوره هنرمندان ، نام خود را بر روی کار سوزن دوزی می نمودند.

از دوران افشار و زند و قاجار نیز نمونه های بسیاری به جای مانده که بیانگر رواج و تنوع این دوخت در این دوران می باشد. شهرهای شوش ، شوشتر ، میناب ، بندرعباس ، اصفهان ، کاشان ، یزد، تبریز ، تهران ، قزوین ، ارومیه ، کرمان ، استان آذربایجان غربی و بخش هایی از استان خوزستان از مراکز اصلی ده یک دوزی در این دوران بوده اند.

مواد اولیه

• پارچه : معمولا پارچه هایی برای این دوخت انتخاب می شوند که تحمل دوخت مکرر را داشته باشند ، مانند پارچه های اطلس ، تافته ، ترمه ، مخمل ، ماهوت ، چلوار و کرباس.
• نخ : برای این  دوخت از نخ گلابتون استفاده می شود. این نخ به صورت قرقره ای یا کلاف است که در اصطلاح به آن « توله » می گویند.
• سوزن و انگشتانه

نقوش
بازو بندی ، بند رومی ، قابقابی ، گل های شاه عباسی و اناری ، گل های گلدانی ، اشکال هندسی ، محرابی ، انواع نقوش اسلیمی ، بته جقه ای ، سروچه ، گل و بوته ، گل و مرغ ، نقوش انسانی و جانوری ، کتیبه های خطی ونقشی ، ترنجی ، نیم ترنجی ، سر ترنجی و گل های حاشیه ای و جناغی.

شیوه کار

ده یک دوزی به دو شیوه ساده و برجسته اجرا می گردد.

• ساده : برای دوخت ساده ، پس از نقش پردازی ، ابتدا بخیه هایی در راستای هم در دور تا دور طرح می زنند. سپس از محل هر بخیه ، ده بار نخ گلابتون را رفت و برگشت می دهند ؛ یا اینکه نخ گلابتون را ده لا کرده و حالت داده و با بست هایی بر زمینه می دوزند.
• برجسته : برای برجسته سازی در ابتدا باید پس از نقش پردازی ، نخ های پنبه ای با ابریشم خام و یا پنبه را به اندازه دلخواه روی طرح گذاشت و سپس به وسیله بست هایی آن را بر روی کار محکم کرد.سپس به ده یک دوزی پرداخته می شود که خود به دو روش انجام می شود :

1. روی برجستگی ها را با نخ گلابتون و عبور ده بار نخ و سوزن از یک نقطه ، دوه یک دوزی می کنند.
2. نخ گلابتون را ده لا کرده ، روی برجستگی قرار داده و با بست هایی نزدیک به هم ، با نخ گلابتون یا نخ همرنگ گلابتون به زمینه می دوزند.

برای سطح های عریض در گلابتون دوزی نیز به شیوه ده یک دوزی عمل می کنند.

ده یک دوزی در تزئین پرده کعبه

موارد مصرف

از این دوخت زیبا برای تزئین حواشی انواع لباس ها ، سفره ، پرده خانه خدا ، پرده های نفیس ، لبه پرده ، بقچه ، سوزنی ، سجاده ، تزئینات جعبه جواهر ، کلاه ها ، شب کلاه ، تابلوهای تزئینی ،جلد قرآن ، رویه پشتی ، دیوارکوب ، مچ پیچ ، سمبوسه ، کیسه پول ، قلمدان ، قاب آیینه ، جای مهر ، روقوری ، دامن ، جای ساعت و ... استفاده می شود.

دوخت های کاربردی

در اکثر موارد این دوخت با سنگ دوزی ، پولک دوزی ، مروارید دوزی ، منجوق دوزی ، شرفه دوزی ، پته دوزی ، ابریشم دوزی ، سرمه دوزی ، ملیله دوزی و نقده دوزی همراه می باشد.

ده یک دوزی به همراه پولک

مراکز تولید

این هنر در گذشته ، در اصفهان و قزوین رواج داشته و هنرمندان بیشتر روی مخمل سبز سیر ، ارغوانی و مشکی دستباف کاشان به این رودوزی می پرداختند. امروزه این هنر در شهرهایی چون اصفهان ، قزوین ، تهران ، یزد ، کاشان ، بندرعباس رایج می باشد.

تحقیق و گردآوری:

گروه کارشناسی ایران آنتیک

www.iranantiq.com

منابع

• آشننایی با هنرهای سنتی 3 / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات سیمای دانش / چاپ اول / سال 1390
• نگاهی به موزه هنرهای تزئینی ایران : نمونه هایی نایاب از اندیشه و ذوق ایرانی / ابوالفضل ذابح / زمستان 62 و بهار 63 / شماره 5